رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص تاریخچه و معماری حرم رضوی اظهار کرد: اقدامی که برای تسهیل تردد زائران و مسافران در مجموعه حرم انجام شد، به قیمت خدشه بافت تاریخی و سنتی اطراف حرم و انهدام بسیاری از سازه‌ها ارزشمند مانند خانه‌های قدیمی، مدارس، مساجد، مقابر، بازارها، گذرگاه‌ها و کاروانسراها شد. همچنین این موارد سرآغازی جهت توسعه و در نهایت دگرگونی در ساختار فضاها و کاربرد مصالح و تزئیناتی شد که چندان با گذشته همخوانی نداشت.
وی اضافه کرد: در سال ۱۳۰۷ خورشیدی رضا شاه به مشهد آمد و دستور داد خیابانی به صورت کمربندی پیرامون مجموعه حرم احداث کنند. آن خیابان که با تخریب بخش وسیعی از بافت سنتی مشهد ایجاد شد، تقریبا دایره‌ای شکل بود و «فلکه» نامیده می‌شد؛ این خیابان ۳۰ متر عرض داشت و شعاع آن از راس گنبد ۱۸۰ متر بود.
لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: پس از ایجاد فلکه بر لزوم ایجاد موزه در مجموعه حرم مطهر تاکید شد و جهت تحقق آن ایده ساخت سالنی بالای ساختمان‌ها در شمال بست بالاخیابان پیشنهاد شد اما تصمیم نهایی بر احداث ساختمانی در زمینی بین صحن نو و قوس جنوبی فلکه گرفته شد و یک بنای سه طبقه به عنوان موزه و کتابخانه حرم ساخته شد. آن زمین جایگاه مدرسه بزرگی به نام «مدرسه پایین‌پا» بود که «میرزا سعدالدین» وزیر خراسان در عهد شاه سلیمان صفوی به سال ۱۰۸۷ هجری قمری ساخته و وقف کرده بود.
این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: در نهایت طرح و نقشه موزه توسط «آندره گدار» فرانسوی تهیه شد و ساخت آن در سال ۱۳۱۶ خورشیدی آغاز شد. ساخت آن که به دلیل رویدادهای جنگ جهانی دوم با وقفه مواجه شده بود، در آذر ماه ۱۳۲۴ خورشیدی به پایان رسید. ساخت‌وسازها و تغییر و تحولات پس از سال ۱۳۲۰ نیز ادامه یافت و تاسیساتی مانند میهمان‌سرا، دارالشفا و تالار تشریفات ساخته شد.
وی عنوان کرد: در سال‌های ۳۶ تا ۳۸ به همت خیرین و با هنرمندی استادان و کارگران فنی که بیشتر از اصفهان دعوت شده بودند، ضریح طلا و نقره نفیسی به طول ۴/۰۵ متر، عرض ۳/۰۶ متر و ارتفاع ۳/۶۰ متر ساخته شد و در تاریخ ۲۲ بهمن ۱۳۳۸ به جای ضریح فولادی قدیمی نصب شد.
لباف‌خانیکی گفت: البته ازدحام زائران مسئولان را واداشت که جهت رفاه آن‌ها در داخل روضه منوره نیز تغییراتی ایجاد و تنگنای ضلع غربی را که فقط ۸۵ سانتیمتر عرض داشت، دگرگون کنند.
وی تصریح کرد: در نتیجه برای رفع مشکل موجود در آن زمان و رفاه زائران در سال‌های ۴۲ تا ۴۴ خورشیدی به ابتکار مهندسان متخصص فضای سمت مغرب حرم مطهر وسعت داده شد، در ضلع غربی حرم مجاور مسجد بالاسر طاق بزرگی احداث و طرفین آن بر ۲ ضلع شمالی و جنوبی روضه استوار شد.
این باستان‌شناس و پژوهشگر خراسانی اضافه کرد: زیر آن طاق با ایجاد ۲ پایه بزرگ سه درگاهی به منظور استحکام‌بخشی ساخته شد و ضمن گشادگی مسیر طواف زائران ارتباط روضه با مسجد بالاسر هم فراهم شد. باید گفت که درگاه میانی چهار متر و هر یک از درگاهی‌های طرفین ۱/۷۰ متر است و نمای طاق و پایه‌ها با کاشی معرق پوشیده شده است.
لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: در سال ۱۳۵۳ آیینه‌کاری‌های عصر ناصرالدین‌شاه از دیوارها و سقف روضه منوره جمع‌آوری و جای آن را کاشی‌های معرق گرفت و طاقچه‌ها، رف‌ها و قاب‌هایی جهت عرضه جواهرات، امانات و تزیینات بر دیوارها و ساقه گنبد تعبیه شد.
وی گفت: در سال ۱۳۵۸ خشت‌های طلای سطح گنبد و مناره‌ها برچیده شد و با خشت‌های طلای جدید که با استفاده از تکنیک طلاکاری «الکترولیت» پوشش داده شده بود، در ۷۰۰ متر مربع برای گنبد و ۱۴۵ متر مربع برای مناره‌ها روکاری انجام شد. در همین زمان فضاسازی اطراف حرم و بدنه‌سازی‌های مشرف بر فلکه نیز در حال تغییر و دگرگونی بود.
این باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: اقدامات مرمتی کاشی‌ها و تزیینات معماری کماکان ادامه داشت تا اواخر دهه ۶۰ که مرحله دیگری از دگرگونی آغاز شد و در تعقیب طرح توسعه و نوسازی حرم مطهر تصمیم گرفته شد تا بر گرد حرم مطهر زیرگذر دَوَرانی ایجاد شود.
لباف‌خانیکی افزود: در اجرای آن طرح بزرگ در پیرامون حرم کانال عظیم و عریضی خاکبرداری و با بتون آرمه مسلح و تجهیز شد و گرداگرد زیرگذر صدها ستون ستبر بتنی برافراشته شد تا صحن‌ها و فضاهایی را که بعدها ساخته شد، بر فراز خود تحمل کند و فضاهای خالی بین آن‌ها به پارکینگ تبدیل شود.
وی ادامه داد: همزمان با تکمیل و تجهیز زیرگذر ساخت صحن‌ها، رواق‌ها، مناره‌ها و فضاهای کاربردی متنوع و متعدد در نقاط مختلف مجموعه حرم مطهر ساخته شد و در فرایند ساخت و ساز انبوه و سریع در معماری و نگارگری فضاهای نوساخته از شیوه‌هایی استفاده شد که تازگی داشت و حتی شباهت بعضی از آن به معماری مکه، مدینه و کشورهای عربی بیشتر از بناهای مذهبی دوران اسلامی ایران بود.
این پژوهشگر خراسانی تشریح کرد: البته باید گفت که استفاده از تکنولوژی در معماری نیز بین معماری معاصر و معماری فاخر گذشته گسست ایجاد کرد و دیوارچینی‌ها، آجرکاری‌ها، و کاشی‌کاری از سنت‌ها بسیار فاصله گرفت و به عقیده من این اقدام روان معماران درستکار و هنرمندان چیره‌دست و کاردان دیروز و ذوق لطیف و نقاد هنرمند امروز آزرده خواهد کرد.
انتهای پیام