گردشگری ادبی که متاسفانه به نوعی در ایران مغفول مانده، نوعی از صنعت گردشگری به حساب می‌آید که به ارزش‌ها و درک شاعران و نویسندگان و مقابر آن‌ها می‌پردازد. خراسان رضوی و شهر مشهد قطعا به دلیل تاریخ و فرهنگ غنی خود می‌تواند بستر مناسبی را برای رشد این نوع از گردشگری فراهم آورد.
در حوزه گردشگری ادبی یک گردشگر از مکان‌هایی بازدید می‌کند که به زندگی و تاریخ بزرگان و ادیبان آن منطقه مربوط است. شاید در ایران و خراسان این نوع از گردشگری فعالیت نوینی نباشد چراکه می‌دانیم مزار بزرگانی چون خیام، عطار و فردوسی همواره جزئی از جاذبه‌های گردشگری ایران و خراسان به حساب می‌آمده است.
این مکان‌ها بخشی از میراث فرهنگی ماست که با تحقق هم‌افزایی فرهنگی ادبی علاوه بر شکل‌گیری یک فعالیت اقتصادی جدید می‌تواند به پایداری هویت ملی منجر شود.
مهدی سیدی‌فرخد، خراسان‌پژوه، در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص قابلیت‌های گردشگری ادبی استان خراسان رضوی گفت: خراسان رضوی همواره از وجود عارفان و ادیبانی چون فردوسی و عمر خیام در نیشابور بهره می‌برده است. همچنین محور مسیرهای مشهد به فریمان، تربت جام، تربت حیدریه و خواف را باید از محورهای بسیار پربار گردشگری ادبی کشور دانست.
وی ادامه داد: از مشهد که به سمت فریمان حرکت می‌کنیم، در مکانی به نام سنگ‌بست مقبره‌ای به نام ارسلان جاذب جای گرفته است. او فردی بود که زمان فردوسی سپهدار توس بود و فردوسی در شاهنامه خود از او با نام دلاور سپهدار نام برده است.
این خراسان‌شناس اضافه کرد: این بنا بسیار ارزشمند است و قدمتی هزار ساله دارد که از دور شبیه به مسجد است اما این بنا در زمان خود یک رباط در راه فریمان بوده است. به گفته برخی حرم امام رضا(ع) و گنبد طلایی آن نیز در آغاز شبیه بنای ارسلان جاذب بوده و برای ساخت آن از این آرامگاه الهام گرفته شده است.
سیدی خاطرنشان کرد: فریمان از دیگر شهرهای خراسان رضوی است که بنا بود زمان پهلوی اول به عنوان مرکز این استان انتخاب شود و ساخت‌وسازهایی در راستای این برنامه در این شهر هم انجام شده بود. تربت جام از دیگر شهرهای خراسان است که نامش از شیخ احمد جامی که در قرن پنج در این منطقه می‌زیسته، اقتباس شده و به گونه‌ای با یکدیگر گره خورده است.
تربت جام موزه‌ای از فرهنگ و تاریخ ایرانی
وی در خصوص تاریخچه نام‌گذاری تربت جام گفت: در آن زمان در نزدیکی تربت جام کنونی شهری بود با نام بوژگان یا به گفته برخی بوزجانی که شیخ احمد به این شهر می‌آید و پس از مدتی در روستایی حوالی همین بوزجان به نام مهدآباد ساکن می‌شود. گفته می‌شود شیخ احمد در این روستا فوت می‌کند. به همین دلیل در آنجا مقبره‌ای برایش می‌سازند با نام تربت شیخ احمد جام که با گذر زمان نام تربت جام فعلی را به خود می‌گیرد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: از همان زمان در قرن پنج و دوره سلطنت سلجوقی‌ها که شیخ احمد جام درگذشته تا دوره اخیر به طور مداوم در این منطقه بناهایی ساخته می‌شد، به طوری که این موضوع منطقه تربت جام را به یک موزه معماری، تاریخی و فرهنگی تبدیل کرده است.
سیدی تصریح کرد: شهری که در حال حاضر آن را خواف می‌نامیم نیز در قدیم به نام رُی مشهور بود. خواف در اصل ولایتی بود که چندین شهر را شامل می‌شد. در خواف بناهای با شکوهی از جمله مسجد زوزن و مدرسه غیاثیه خرگرد به چشم می‌خورد. سازندگان این مدرسه عظیم ۲ برادر قوام‌الدین شیرازی بودند که مسجد گوهرشاد نیز به دست آن‌ها ساخته شد. خواف را می‌توان جزئی از حوزه فرهنگی هرات قلمداد کرد چرا که آداب، مذهب، نوع پوشش و رفتارها همگی حال‌وهوای هرات را تداعی می‌کند.
وی اضافه کرد: به تربت حیدریه که می‌رسیم آرامگاه قطب‌الدین حیدر از گردشگران میزبانی خواهد کرد. قطب‌الدین حیدر یکی از صوفیان و عرفای ایلخانی بود و از آنجایی که او در همین مکان درگذشت و در همین جا دفن شد، به مرور زمان این شهر تربت حیدریه نام گرفت.
این استاد دانشگاه بیان کرد: کاشمر نیز محور پربار دیگری در حوزه گردشگری ادبی خراسان است که در شاهنامه کشمر خوانده شده است. نام این شهر در دوران پهلوی کاشمر گذاشته شد. این شهر با وجود امامزاده‌ای که صفویان جد خود را منصوب به او می‌دانند، در ذهن گردشگران تداعی‌کننده شاهنامه و دوره‌های مختلف ایران از جمله ایلخانان و مغولان است.
کلات و درگز از نقاط مهم گردشگری ادبی مشهد
سیدی عنوان کرد: در فاصله ۱۵۰ کیلومتری مشهد کلات نادری قرار دارد که با نام نادرشاه افشار آمیخته است. این منطقه و کاخ خورشید که یک دژ طبیعی است، از مقاصد مهم گردشگری مشهد به حساب می‌آید.
وی اضافه کرد: در فاصله‌ای نه چندان دورتر درگز قرار دارد که در قدیم یک ولایت بوده است. برخی از کارشناسان معتقدند در قدیم روستایی به نام دستگرد وجود داشته که زادگاه نادر بوده است. زمان قاجار قلعه‌ای در منطقه درگز ساخته می‌شود با نام محمدآباد که به مرور زمان به درگز فعلی تبدیل می‌شود.
این خراسان‌پژوه ادامه داد: همچنین در درگز تپه‌ای باستانی با نام سنگیان وجود دارد که این منطقه را محل درگیری بهرام گور با خاقان چین یا هپتاییان می‌دانند. البته کمتر کسی در کنار فردوسی، خیام، عطار و امیر ارسلان یادی از سنگیان خواهد کرد.
سرخس، دروازه ورود اقوام مهاجر به خراسان
سیدی اظهار کرد: در فاصله حدود ۱۸۰ کیلومتری مشهد سرخس دیده می‌شود که همیشه از لحاظ جغرافیایی یک منطقه مهم به حساب می‌آمده است. سرخس را می‌توان دروازه ورود اقوام مهاجر به خراسان دانست که یک گذرگاه استراتژیک مهم را شکل داده بود.
وی گفت: این منطقه از تپه‌های باستانی پر است که از نمونه‌های آن می‌توان به شیرتپه اشاره کرد که از آن در شاهنامه نیز یاد شده است. در این شهر آرامگاه شخصیت‌های شهیر تاریخ ایران همچون ابوسعید ابوالخیر و ابوالفضل سرخسی قرار دارد که یادآور ۲ قرن چهار و پنج هجری است.
این مدرس دانشگاه تصریح کرد: گستردگی بی‌نهایت آثار ادبی، تاریخی و فرهنگی در محورهای مختلف خطه خراسان بر غنای گردشگری ادبی این منطقه افزوده است. خراسان به قدری ارزشمند است که شاید برای سفر به این سرزمین همراهی چند راهنما از جمله باستان‌شناس، ادیب‌شناس و عرفان‌شناس ضروری باشد.
سیدی افزود: البته مشهد نیز که برخی از زائران صرفا برای زیارت امام رضا(ع) به آن سفر می‌کنند، خالی از جاذبه‌های گردشگری ادبی نیست. برای مثال در اطراف حرم آرامگاه پیر پالان‌دوز، مدفن شیخ بهایی، مقبره شیخ طبرسی، آرامگاه حر عاملی و گنبد سبز قرار دارد که محور یک گردشگری یک روزه به حساب می‌آید. در نهایت اگر حرم را یک خورشید بدانیم، قطعا در اطراف آن ستارگانی نیز به چشم می‌خورد.
ارزش‌های خاص گردشگری ادبی خراسان باید دیده شود
سلمان ساکت، رئیس مرکز آثار مفاخر دانشگاه فردوسی مشهد نیز در خصوص ارزش‌های گردشگری ادبی خراسان رضوی گفت: همواره اتفاقاتی که در طول تاریخ همراه خراسان بوده است، موجب شده شخصیت‌های بزرگی از این سرزمین برخیزند و هر کدام به تنهایی موجبات افتخار و مباهات این منطقه را فراهم آورند.
وی ادامه داد: جدا از جاذبه‌هایی که در این چند سال اخیر به این خطه اضافه شده، ما در خراسان آرامگاه بزرگانی چون خیام، عطار و کمال‌الملک را داریم. خیام و عطاری که در ارتقای ارزش ادبی خراسان بسیار پراهمیت بوده‌اند. خیام در حال حاضر یک چهره کاملا جهانی است و می‌دانیم در سال‌های اخیر یکی از مهم‌ترین شاعرانی بود که زمینه آشنایی دنیای غرب با ادبیات ایران را فراهم کرده است.
استاد دانشگاه فردوسی مشهد خاطرنشان کرد: آثار خیام به زبان‌های مختلف ترجمه شده، خوانده شده، مورد نگارگری قرار گرفته است و کارخانه‌های بزرگی به نام او در جهان نام‌گذاری شده است. عطار که محور و چراغ درخشان عرفان در خراسان است، کسی بود هنگام سفر مولانا از بلخ به سمت قونیه برای دیدار او عظیمت کرده و کتابش را به او تقدیم می‌کند. تاثیر عرفان و نگاه عطار در مثنوی معنوی مولانا کاملا مشهود است.
ساکت بیان کرد: اگر مسیر نیشابور را ادامه دهیم، به بیهق تاریخی و سبزوار کنونی می‌رسیم. بیهق یکی از مهم‌ترین و زرخیزترین مناطق ارزشمند ادبی خراسان به حساب می‌آید که متاسفانه آنطور که باید و شاید شناخته شده نیست. این شهر همیشه میزبان بناهای فاخری بوده و شخصیت‌های مهمی از این خطه برخاسته‌اند که هر کدام به تنهایی اهمیت بسزایی دارند. به عنوان مثال آرامگاه حاج ملاهادی سبزواری یکی از این بناهاست که قدمت آن به دوره قاجار می‌رسد. حاج ملاهادی سبزواری یکی از مهم‌ترین فیلسوفان و عارفان سده‌های اخیر به حساب می‌آید.
وی تصریح کرد: میل خسروگرد در این منطقه(جاده سبزوار تهران) نیز اثر شگفت‌انگیز دیگری است که قدمتش به سده ۶ باز می‌گردد. سبزوار همچنین میزبان مساجد تاریخی چون مسجد پامنار و مسجد جامع است. روستاهای اطراف سبزوار نیز هر یک به تنهایی ماهیت بسزایی دارد. شاید کمتر منطقه‌ای در ایران باشد که روستاهای اطراف آن همسنگ و هم‌ردیف شهر باشد.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: برای مثال روستای حارث‌آباد در سبزوار محل تولد ابوالفضل بیهقی، صاحب تاریخی بیهقی، است. دولت‌آباد نیز محل تولد محمود دولت‌آبادی است. مزینانی هم زادگاه دکتر علی شریعتی است. همچنین ششتمد محل تولد ابوالحسن بیهقی یکی از بزرگترین ادیبان، مهندسان و مورخان تاریخ ایران است.
وی اضافه کرد: با وجود اینکه اوایل سال‌های دهه ۵۰ هجری شمسی انجمن آثار ملی بنای بسیار فاخری را به عنوان مقبره ابوالحسن بیهقی برپا ساخت اما این بنا برای برخی از ساکنان منطقه سبزوار نیز ناشناخته مانده است.
الزام ثبت روزهایی برای بزرگداشت شخصیت‌های شهیر
ساکت تاکید کرد: از آنجایی که برای بسیار از بزرگان در تقویم ملی روزی به نام‌شان به ثبت رسیده اما هنوز بزرگان زیادی از شامل این موضوع نشده‌اند؛ در واقع ثبت چنین روزهایی برای یک شخص شهیر چندین کارکرد ایجاد می‌کند که یکی از آن ایجاد زمینه‌ای مساعد و مناسب برای آشنایی بیشتر مردم با این بزرگان است. ما باید با تدارک سلسله فعالیت‌های عمومی مردم یک منطقه و دیگر مناطق مختلف ایران را با شخصیت‌های بزرگ تاریخ همچون ابوالحسن بیهقی بیشتر آشنا کنیم.
سبزوار مهد تبلور نثر فارسی است
وی ادامه داد: نیشابور، مشهد و منطقه توس به واسطه حضور فردوسی شاید شناخته شده باشد اما سبزوار آنطور که باید شناخته شده نیست. البته باید گفت که بسترهای لازم برای شناساندن این شهر فراهم نشده که با ثبت روزهایی به نام مشاهیر آن می‌توان چنین فرصت‌هایی را فراهم کرد. به عنوان نمونه اگر برنامه‌های خوب و پرباری برای روز ابوالفضل بیهقی تدارک ببینیم، قطعا مناطق اطراف همچون روستای حارث‌آباد به یک منطقه مهم گردشگری تبدیل می‌شود.
ساکت خاطرنشان کرد:علاوه بر موارد گفته شده ثبت روز بزرگداشت برای مشاهیر در تقویم ملی می‌تواند بر جذب گردشگر بین‌المللی نیز تاثیرگذار باشد. با برگزاری رویدادهای فاخر می‌توان از طریق افراد شاخصی که به کشور سفر می‌کنند، فرهنگ و ادبیات‌مان را در اقصی نقاط دنیا معرفی کرد چرا که همه می‌دانیم صنعت گردشگری می‌تواند تحول عمده‌ای در کشور پدید آورد؛ آن هم در شرایط فعلی که کشور اوضاع اقتصادی خوبی ندارد.
گردشگری ادبی تنها محدود به بازدید از مقابر و ابنیه نیست
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرد: بهتر است که گردشگری ادبی را تنها محدود به بازدید از بناهای خاص نکنیم. شاید یکی دیگر از گنج‌های گردشگری ادبی که بسیار مغفول مانده، امکان دیدار با شعرا، نویسندگان و ادیبان هر کدام از مناطق خراسان باشد.
ساکت اضافه کرد: برای مثال شخصیت‌هایی چون عبدالله کوثری که در شمار نامداران این خطه به حساب می‌آید، محمدکاظم کاظمی، محمود دامغانی که حدود ۲۰ هزار صفحه از آثار مهم اسلامی را به زبان فارسی ترجمه کرده و بسیاری از افراد شاخص دیگر از گنج‌های گردشگری ادبی خراسان هستند.
وی ادامه داد: در همین زمینه راه‌اندازی انجمن‌هایی مانند انجمن آثار مفاخر بیش از پیش احساس می‌شود. این انجمن که در دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد در حال فعالیت است، همواره می‌کوشد با برپایی برخی محافل فرهنگی از ارزش‌های این بزرگان استفاده کرده و آن‌ها را به دیگران معرفی کند.
انتهای پیام