رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص تاریخچه و معماری حرم رضوی اظهار کرد: روسیه تزاری که بر اساس قرارداد ۱۹۰۷ میلادی شمال ایران را منطقه تحت نفوذ خود می‌دانست، شماری از واحدهای نظامی خود را به شمال ایران و خراسان اعزام کرده بود و همین اقدام موجب تحریک و قیام مردم شهرهای مختلف کشور از جمله مشهد علیه روس‌ها شد.
وی اضافه کرد: «کنیتاژ دابیژا»، کنسول روسیه در مشهد نیز که منافع خود را در خطر می‌دید، خواستار اعزام سپاهیان بیشتری به مشهد شد. قشون روس در اوایل محرم سال ۱۳۳۰ هجری قمری به بهانه حفظ اتباع خود با توپخانه و تجهیزات کامل وارد مشهد شد و رکن‌الدوله، والی خراسان، نسبت به پذیرایی و اسکان آن‌ها اقدام کرد.
این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: سپس دابیژا در حمایت از محمدعلی شاه اقدام به تحریک چند تن از عوامل خود ضد مشروطه‌خواهان کرد. در نتیجه تحریکات آن افراد به تدریج عده‌ای از مردم ساده‌لوح و افراد مسلح و فرصت‌طلب جمع شدند و مراکز فعالیت خود را از میادین شهر به داخل حرم مطهر انتقال دادند. دسته‌ای به رهبری سید محمد یزدی معروف به طالب‌الحق و نایب علی‌اکبر خان نوقانی مسجد جامع گوهرشاد و صحن کهنه را در اختیار گرفتند و دسته‌ای دیگر به فرمان یوسف خان هراتی صحن نو را متصرف شدند. تفنگداران هم میان مسجد جامع و اطراف بست بالاخیابان، پایین‌خیابان و بازار بزرگ متفرق شدند و بر ناامنی شهر افزودند.
لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: از اوایل ماه ربیع‌الثانی امنیت و آسایش به کلی از مردم مشهد سلب شد و دولت روسیه که هدفش مداخله در امور شهر مشهد بود، زد و خورد بین سربازان دولتی و اشرار را دستاویز قرار داد و به بهانه حفظ اتباع خود نیروهایش را در نقاط مختلف شهر مستقر کرد.
وی گفت: روز چهارم ربیع‌الثانی یوسف خان هراتی با اشرار همراه خود رئیس کمیسری نوغان را به قتل رساندند و بعد از ظهر همان روز نیز با حمله به کمیسری‌های پایین‌خیابان، عیدگاه و سرشور جمع دیگری را کشتند. پس از آن واقعه جمعی به کنسولگری روسیه رفته و امنیت شهر را خواستار شدند. رکن‌الدوله استعفا کرد و فرمانده قشون روس مأمور انتظامات شهر شد و با خلع سلاح قوای نظمیه اداره کل شهر را به دست گرفت.
این باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: در دهم ماه ربیع‌الثانی ۲.۵ ساعت مانده به غروب روس‌ها که پیش‌تر در مواضع خود مستقر شده بودند، به روایتی از باغ خونی بمباران حرم مطهر را آغاز کردند که تا نیم ساعت از شب رفته، ادامه یافت. طی آن حمله ۹۲ گلوله توپ «شربنلی» و ۲۰۰ عدد گلوله توپ بزرگ به حرم مطهر شلیک شد. سپس با تصرف صحن کهنه و مسجد گوهرشاد وارد روضه منوره شدند و به کشتار مردم و زوار پرداختند تا این که با فریاد امان‌خواهی مردم شلیک را متوقف کردند.
لباف‌خانیکی ادامه داد: پس از آن جنایت صحن کهنه را محل گردآوری اسیران قرار داده و دستور به جمع‌آوری کشته‌گان دادند. روز بعد اسیران را آزاد کردند و در شهر اعلامی منتشر کردند مبنی بر اینکه هدف قوای روس سرکوب متجاسرین و برقراری امنیت بوده است.
وی اضافه کرد: از سران شورشیان سید محمد طالب‌الحق دستگیر شد و باقی متواری شدند اما یوسف هراتی بعدها در قهوه‌خانه‌ای دیده شد که توسط روس‌ها پذیرایی می‌شود. حرم مطهر تا چهار روز در تصرف قوای روس بود؛ روز چهارم متولی را حاضر کردند و از او دستخط گرفتند که چیزی از اسباب حرم کاسته نشده و مقصود از میان بردن مفسدین بوده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی عنوان کرد: در آن حمله دهشتناک که از آن به عنوان آشوب آخرالزمان و عاشورای ثانی یاد شده، خسارات فراوانی به اماکن متبرکه به ویژه گنبد مطهر، گلدسته‌ها و مسجد گوهرشاد وارد آمد. برخی از اشیای نفیس و کتاب‌های کتابخانه آستان قدس نیز مفقود شد. برخی تعداد کشته‌شدگان را ۸۰۰ تن ذکر کرده‌اند اما وزارت خارجه در نامه‌ای این تعداد را ۵۵۰ نفر گزارش کرده است.
لباف‌خانیکی اظهار کرد: پس از آن وقایع حسین میرزا نیرالدوله که در سال ۱۳۳۰ هجری قمری به عنوان والی خراسان تعیین شده بود، اعیان، اشراف مشهد و مسئولان آستانه را به جلسه‌ای دعوت کرد و در آن مجلس اظهار داشت که باید خرابی‌های آستانه به فوریت تعمیر شود و حضار و دیگران نیز باید کمک کنند. نیرالدوله خود نیز ۳۰ هزار تومان داد و از مدعوین هم ۱۰۰ الی ۱۱۰ هزار تومان جمع‌آوری شد.
وی ادامه داد: نیرالدوله روز شروع به کار در آستانه حاضر شد؛ به پشت بام حرم رفت و نخستین خشت و گچ را به دست خود کار گذاشت و پس از آن ترمیم خرابی‌های حاصل از بمباران مرمت شد.
انتهای پیام