فرزاد علیزاده فعال محیط زیست در یادداشتی برای ایسنا نوشت:

از سفر اسفند ماه سال گذشته  رئیس جمهور  به استان گلستان چندی نگذشته بود که اخبار میانکاله دوباره بر سر زبان‌ها افتاد: ایجاد قطب گردشگری در شمال، تبدیل آشوراده به کیش شمال و استفاده حداکثری از ظرفیت پناهگاه حیات وحش میانکاله حرف‌هائی بود که شنیده می‌شد.

در حالیکه قوه قضائیه در دولت قبل و به ریاست ابراهیم رئیسی، بر اساس قوانین جاری و با تلاش بی وقفه فعالان محیط زیست دستور توقف و ممنوعیت هرگونه گردشگری خارج از ظرفیت را در آشوراده صادر کرده بود.  همزمان با آن سفر، شروع عملیات احداث مجتمع  پتروشیمی میانکاله  در مجاورت ذخیره گاه زیست کره،  نگرانی‌ها را بیش از پیش افزایش داد و علی‌رغم اوج گرفتن واکنش ها و اعتراضات افکار عمومی،  پیمانکار پروژه بی توجه به مخالفت‌ها و ممانعت‌های حقوقی و قانونی به کار خود ادامه می داد!

در خصوص حساسیت های محیط زیستی پناهگاه حیات وحش میانکاله کافی است بدانیم که شبه‌جزیره میانکاله و آشوراده که جزئی از میانکاله است، با نام پناهگاه حیات‌وحش سایت رامسر و در چارچوب کنوانسیون بین المللی رامسر و نیز  با عنوان ذخیره گاه زیست‌کره در سطوح ملی و جهانی(MAB) ثبت  شده است.

همچنین بر اساس کنوانسیون حفاظت از گونه های مهاجر که در مجلس شورای اسلامی نیز تبدیل به قانون شده است، پناهگاه حیات وحش میانکاله و شبه جزیره آشوراده به عنوان بخش جدائی ناپذیر از آن زیستگاه دائمی و موقتی ۲۵۰ گونه از پرندگان آب زی کنار آب زی و شکاری در این زیستگاه است.

این جزیره به دلیل وجود بوته زارهای فراوان زیستگاه قرقاول خزری است گونه ای که در لیست iucn  از گونه های در معرض خطر محسوب می‌شود، از میان پرندگان شکاری جزیره آشواده می‌توان به  سُنقر تالابی، سارگَپه معمولی ، سارگپه پابلند، لَیل،  دلیجه ، شاهین، قِرقی، پیقوُ، تُرُمتای، بَحری، سُنقر سفید و خاکستری، طَرلان، عقاب خالدار بزرگ، عقاب اِستپی ،عقاب اِمپریال و عقاب دریایی دم سفید اشاره کرد که اکثر آنها خصوصا عقاب دریایی دم سفید، در لیست گونه های حمایت شده ملی و بین المللی است.

ملاحظات محیط زیستی شامل بر موارد فوق نشان می‌دهد که ایجاد گردشگری خارج از ظرفیت آنگونه که مدنظر مدیران محلی است چه صدمات جبران ناپذیری  به میانکاله وارد خواهد کرد.

اما ابعاد تهدیدات این منطقه به همین جا خلاصه نمی شود، چنانکه در آن سفر استانی ابراهیم رئیسی یک تصمیم دیگر نیز گرفته شد: احیای خلیج گرگان!

در نگاه اول این خبر می‌توانست خوشحال کننده باشد اما وقتی به تجربه‌های قبلی در احیای اکوسیستم هائی مثل دریاچه ارومیه و... نگاه می اندازیم بیشتر از همیشه احساس خطر می‌کنیم.

خلیج گرگان بخش مهمی از اکوسیستم پناهگاه حیات وحش میانکاله تلقی می‌شود.

خلیج گرگان و  اطراف جزیره آشوراده  زیستگاه فیل ماهی است که از جمله ماهیان خاویاری به حساب می اید  کُلمه و شاه کولی نیز دوگونه در شرف تهدید هستند که به دلیل  صید بیش از حد و رفت و آمد قایق های موتوری در منطقه در معرض انقراض قرار دارند از آنجائی که  ۴۰ درصد خاویار ایران از منطقه آشوراده به دست می آید و از آنجایی که کُلمه غذای اصلی فیل ماهی است، انقراض کُلمه به انقراض فیل ماهی و خاویار منجر خواهد شد.

این درحالی است که قریب به اتفاق رودخانه‌های منطقه همچون  کلت، رستمکلا، کوهستان، عباس آباد، خلیل محله، بهشهر، پاسند، لمراسک )رودخانه تیرتاش(، رودخانه کلاک، ریحان آباد )ولمازو(، رکاوند، گلوگاه، باغو، گز، کارکنده ومهمترین آنها  قره سو که قرار بود به خلیج گرگان منتهی شوند و خلیج تشنه گرگان را سیراب می‌کنند، به دلیل گسترش بی رویه کشاورزی و مصارف صنعتی رمقی برایشان برای  انتقال آب به خلیج گرگان باقی نمانده است .

و به جای آن روزانه هزاران لیتر پساب و فاضلاب شهری ، روستائی و صنعتی از طریق پهنه جنوبی خلیج گرگان از بهشهر و قره تپه ..تا گلوگاه و بندر ترکمن وارد خلیج گرگان می‌شود که اکوسیستم منطقه را به خطر انداخته است از آنجایی که نور در محیط های دریایی مهمترین عامل فتوسنتز، تنظیم دما و نیز توزیع تراکم و فراوانی فیتوپلانگتونها و گیاهان آبزی به خصوص در نواحی کم عمق آب است، لذا تغییر در میزان شفافیت آب عامل تهدید کننده ای برای اجزای حیاتی اکوسیستم محسوب می‌شود.

این آلودگی موجب افت کیفیت آب و منابع غذایی شده  و  به عامل تهدیدکننده ای برای حیات بی مهرگان و پرندگان منطقه تبدیل خواهد شد.

اما در میان گونه های جانوری متعدد دریای کاسپین، فوک ها تنها پستانداران این بزرگترین دریاچه ی آب شور جهان هستند؛ از این رو، فوک خزری  را شاید بتوان یکی از مهمترین و شاخص ترین گونه های حیات وحش در جزیره آشوراده نامید.

فوک خزری، چندی پیش در فهرست سرخ  IUCN از طبقه “آسیب پذیر” به طبقه “درمعرض انقراض” منتقل شد و این به معنای وخیم شدن شرایط ادامه حیات این گونه است.

در پهنه ی جنوبی جزیره آشوراده،  همان ساحل کم عمقی که محل تغذیه پرندگان مهاجر است  گهگاه فوک خزری در حال انقراض نیز دیده شده است. منطقه ای که روزانه  حجم عظیمی از فاضلاب در حاشیه اسکله بندر ترکمن به خلیج گرگان می ریزد.

این نگرانی زمانی به اوج خود می‌رسد که به نظر مقامات استانی بدون توجه به حساسیت های محیط زیستی پناهگاه حیات وحش میانکاله در قالب طرح لایروبی مجاری ورودی آب به خلیج گرگان،  در پشت پرده همچنان مقاصد گردشگری را دنبال می‌کنند.

بر اساس طرحی که توسط مشاور پروژه ی لایروبی و انتقال آب به  خلیج گرگان منتشر شده است چندین راهکار پیشنهاد شده است

لایروبی و بازگشایی کانال خزینی و احداث جتی سنگی

 احداث کانال ارتباطی جدید با دریای خزر در غرب زبانه میانکاله به همراه احداث جتی سنگی

 لایروبی و بهسازی کانالهای آشوراده و چپقلی در دهانه خلیج گرگان

 لایروبی و بهسازی کانال چپقلی و لایروبی و بازگشایی کانال خزینی و احداث جتی سنگی

 انتقال آب دریا از طریق لوله کشی در روبروی جزیره اسماعیل سای

 پمپاژ آب دریا به داخل خلیج گرگان از طریق بندر امیرآباد

تخلیه آب پساب نیروگاه نکا در خلیج گرگان شامل حفر کانال و لوله گذاری

 پمپاژ آب دریا به داخل خلیج گرگان از طریق لوله کشی بر روی زبانه میانکاله

انحراف مسیر رودخانه گرگان رود به داخل خلیج

انتقال آب رودخانه نکا به داخل  خلیج

در نهایت گزینه لایروبی کانال آشوراده با دو هدف اصلی انتقال آب از دریای خزر به خلیج گرگان همچنین تردد قایق‌های موتوری صیادی  پیشنهاد شده است .

در گزینه لایروبی کانال آشوراده، طول لایروبی ۳۴۰۰ متر، عرض لایروبی ۲۵۰ متر، و عمق لایروبی رسیدن از ۱.۳  متر به ۲.۵ متر در نظر گرفته شده حجم لایروبی برای این گزینه حدود  ۱.۰۹میلیون متر مکعب محاسبه شده است و ادعا می‌شود که این گزینه کمترین اثرگذاری را بر روی تبادلات آبی و رسیدن به وضعیت مطلوب  داراست.

در طرح مذکور و براساس مطالعات انجام شده اما  اشاره شده است که در صورت افزایش تراز آب خزر )حدود یک متر نسبت به تراز کنونی(، تبادل آبی خلیج گرگان با دریای خزر به طور طبیعی بهبود می‌یابد.

بیش از ۱۳۰ رودخانه به دریای خزر می‌ریزند از این رودها ولگا به تنهائی نزدیک به  ۸۵ درصد آب دریای خزر را تامین می‌کرد  که متاسفانه احداث سدهای جدید توسط روسیه (۴۰ سد ساخته شده و ۱۸ سد دیگر در دست مطالعه و ساخت است)  بر روی رودخانه ولگا (که قابل کشتیرانی است) موجب کاهش دبی آب ورودی به دریای خزر و آغاز روند عقب نشینی آب در ساحل جنوبی آن شده است. از سال ۱۳۹۷خورشیدی ۲۲درصد ازآبدهی ولگا به خزرکاسته شده است. محاسبه این آمار نشان می‌دهد که ۵۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون متر مکعب فقط ازآب دهی ولگا کاسته شده.

آب دریای خزر هر ۲۵ سال عقب نشینی و سپس پیشروی می‌کند. اما طی پنج سال گذشته که  وارد دوره پیشروی آب دریا شده‌ایم، آب دریا همچنان پسروی می‌کند (درضمن که بر اساس گزارش ناسا در ابتدای سال هفتم  پروسه خشکی و گرمای ۳۷  ساله بسر می‌بریم) با توجه به این امر این نگرانی بوجود می‌آید که چند سال دیگر با عقب نشینی آب دریا و با توجه به شیب رو به شمال منطقه لایروبی کانال آشوراده همین اندک آب خلیج گرگان نیز توسط دریای خزر مکیده شده و روند خشکی خلیج تسریع شود .

لازم به ذکر است  که حجم عظیمی از ماسه حاصل از لایروبی قرار است در یکی از سه منطقه ی پیشنهادی( منطقه ۱۰۰ هکتاری) ریخته شود، یکی از این مناطق در جنوب جزیره آشوراده  در نزدیکی کانال آشوراده است که قرار است لایروبی شود منطقه ای که بدلیل بوته زارها زیستگاه دراج و قرقاول خزری است و مدفون شدن بیشه زار مذکور به تخریب زیستگاه این دوگونه ی ارزشمند منجر خواهد شد.

اما منطقه ی دوم که مشاور نیز بر روی آن تاکید دارد در جنوب غربی کانال آشوراده قرار دارد که از نظر پوشش گیاهی تفاوت چندانی با منطقه اول ندارد آنجا نیز به دلیل بوته زارهای تنک زیستگاه دراج و قرقاول خزری است و اتفاقا اصرار مشاور با اشاره به جاذبه های گردشگری مورد توجه قرار گرفته است!

توجه داشته باشید که زمین های جزیره میانکاله به دلیل باتلاقی بودن و عمق کم آب های زیرزمینی معمولا مناسب ساخت ویلا و تاسیسات گردشگری نیست. اما با افزایش ارتفاع منطقه (۲ الی ۳ متر) به دلیل انباشت رسوبات لایروبی شده هم ارتفاع جذاب و مناسبی جهت افق دید محیا می‌شود هم ساخت و ساز در آن راحت تر انجام می‌پذیرد. اشاره شرکت مشاور به جاذبه ی گردشگری دقیقا به همین موضوع است!

قابل توجه است که آب لب شور خلیج گرگان حاصل از ورود آب دریای خزر، بارش باران و ورود آب‌های شیرین رودخانه های ضلع جنوبی خلیج بوده است که اکنون با بی توجهی به بازگشائی کانال‌های ورودی جنوبی خلیج و تنها با اتکا به ظرفیت آب شور دریای خزر مطمئنا میزان شوری آب خلیج افزایش پیدا کرده و اکوسیستم خلیج را دستخوش صدمات جبران ناپذیری خواهد نمود.

در حال حاضر مزارع پرورش ماهی و کانال‌های  انشعابی از حوزه ابریز جنوبی (۲۷ نهر آب شیرین)  بطور غیر مجاز حق ابه میانکاله و خلیج گرگان را مصرف میکنند.احداث آب بندان بر روی  نهر های طبیعی موجود به جهت برداشت آب جهت مصارف کشاورزی همچنین هدایت  آب از مسیر اصلی موجب جلوگیری از ورود اب شیرین به جنوب خلیج گرگان شده است.

با توجه به وجود انباشت رسوبات رودخانه هایی که مدخل ورودیشان غرب خلیج گرگان است و از آنجائی که باد ملایم غرب به شرق در این بخش می‌وزد بنظر می‌رسد طرح مذکور فقط قرار است بخش‌های شرقی خلیج را که در استان گلستان قرار دارند احیا کند. ضمن اینکه  قرار است در امتداد  کانال آشوراده در خلیج گرگان نیز لایروبی از کف خلیج گیاهان دریایی  و موجودات دریائی کف خلیج را هم نابود کند!

اکنون اما این طرح عمرانی که فاقد مطالعات ارزیابی  اثرات محیط زیستی است،  و به نظر می رسد که با اصرار مقامات دولتی در استان و  با نگاه گردشگری قرار است اجرا شود. ، می رود که خلیج گرگان را نیز به سرنوشت  شوم دریاچه ارومیه دچار کند.

چه تضمینی وجود دارد که دستکاری در راه آبه ای که به طور طبیعی طی سال‌های گذشته  خشک شده است به مرگ خلیج گرگان نینجامد؟ چرا لایروبی تنگه چپقلی در مجاورت بندر ترکمن و بازگشائی مسیر  رودهای حوزه آبریز خلیج گرگان در دستور کار قرار نمیگیرد؟  تنگه چپقلی برای احیای خلیج گزینه ی مناسب تری است زیرا احتیاج به لایروبی منجر به برداشت انبوهی از شن و ماسه و گل و لای ندارد، مضافا اینکه به بندر ترکمن نزدیک تر است. 

وانگهی، اگر تنگه چپقلی احیا شود به موازات آن  باید تمهیداتی صورت گیرد تا رودهای منتهی به جنوب خلیج گرگان نیز ورودی آب شیرین به آن را تامین کنند.

حال چرا به جای این تنگه، بر قسمتی از خلیج تمرکز می شود که از چندین جنبه با تخریب و آسیب به محیط زیست و اکوسیستم منطقه همراه است؟ آیا چنین اقدامی توجیه علمی و منطقی دارد؟ اصولا می پرسیم چه توجیهی دارد؟

اینها سوالاتی است که ذهن فعالان محیط زیست در خصوص احیای خلیج گرگان را بیش از پیش آشفته و نگران  می‌سازد.

انتهای پیام