به گزارش ایسنا، «یک فنجان واژه‌شناسی» سلسله یادداشت‌هایی است که به کالبدشکافیِ برخی واژه‌های رایج در فارسی می‌پردازد و چند و چونِ پیدایش و تحولِ آن‌ها را می‌کاود. این یادداشت‌ها توسط بهروز صفرزاده، از اعضای هیئتِ مؤلفانِ مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، نوشته و در وبگاه و شبکه‌های اجتماعیِ این مؤسسه منتشر می‌شود.

در ادامه مروری خواهیم داشت بر برخی از واژه‌های پرکاربرد در زبان فارسی که ریشه ترکی دارند:

آچمز

وقتی کسی را آچمز می‌کنید، او را در بن‌بست قرار می‌دهید و گیر می‌اندازید.

 این اصطلاح در اصل مربوط به بازی شطرنج است.

«آچمز» درباره مهره‌ای به کار می‌رود که محافظ شاه است و اگر آن را حرکت دهند، شاه کیش می‌شود.

واژه ترکی آچمز از دو جزء تشکیل شده است: «آچ» (باز کردن) _ مز (پسوند نفی). بنابراین آچمز در اصل یعنی باز نکردن یا بازنشدنی. 

واژه «آچار» نیز از همین ریشه ترکی «آچ» است، چون آچار ابزار باز کردن پیچ و مهره است

پاتوق

«پاتوق» جایِ ثابت و مشخصی است که دو یا چند نفر با هم قرار می‌گذارند هر چند وقت یک بار در آن‌جا همدیگر را ببینند و گپ بزنند، مثلاً کافه یا قهوه‌خانه.
واژه «پاتوق» از دو جزء تشکیل شده‌است:
پا: پایِ؛ کنارِ
توق: در ترکی به معنیِ بیرق یا عَلَم.
داستان از این قرار است که در قدیم سربازان پایِ توق، یعنی کنارِ بیرق یا عَلَم، جمع می‌شدند و بعد به سویِ مقصد به راه می‌افتادند.

مغازه

واژه «مغازه» از واژه mağaza ترکیِ استانبولی (عثمانی) به معنیِ «فروشگاه» گرفته شده و خودِ این واژه ترکی هم برگرفته از واژه فرانسویِ magasin (ماگازَن) به همین معنی است.
این واژه فرانسوی و همچنین‌ واژه انگلیسیِ  magazine، به معنیِ انبار یا مخزن، هر دو از واژه عربیِ «مَخازِن» (جمعِ مخزن) گرفته شده‌اند.
فروشگاه انبار یا مخزنِ کالاهاست.
معنیِ دیگرِ magazine یعنی «مجله» هم ناشی از این است که مجله را مخزنِ اطلاعات دانسته‌اند.

 ناقلا

واژه «ناقلا»، به معنیِ زرنگ و زیرک، از دو جزء تشکیل شده‌است:
نا- (پیشوند) + قُلا (در ترکی به معنیِ آسان).
بنابراین «ناقلا» در اصل یعنی کسی که راحت و آسان گول نمی‌خورَد.
در ترکیِ استانبولی kolay یعنی آسان و راحت.

تومان

واژه ترکیِ «تومان» در اصل عدد و به معنیِ «ده هزار» بوده و به‌ویژه برای بیانِ تعدادِ سربازان به کار می‌رفته‌ است؛ مثلاً می‌گفتند «یک تومان لشکر»، یعنی ده هزار سرباز.
در دوره مغول و ایلخانی (قرنِ هفتم و هشتمِ هجری)، «تومان» سکه‌ای معادلِ ده هزار دینار بود.
امروزه هر تومان معادلِ ده ریال است.

بشقاب

واژه ترکیِ «بشقاب» از دو جزء تشکیل شده‌است:
بُش: خالی
قاب: ظرف
بنابراین «بشقاب» در اصل یعنی ظرفِ خالی.
پس اگر می‌خواهید بشقاب‌هاتان بامسمّا باشند، سعی کنید آن‌ها را خالی نگه دارید.

 انتهای پیام