سعید خدیوی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص مدیریت زیارت در شهر مشهد، اظهار کرد: به طور کلی مسئله زیارت یکی از موضوعاتی است که به دلیل مشخص نبودن مسئول و متولی امر زیارت که تنها مختص شهر مشهد نیست، باعث شد تا نتوانیم قضاوت درستی در رابطه با امر زیارت داشته باشیم.
وی اضافه کرد: سازمان حج و زیارت، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، سازمان اوقاف و امور خیریه و تولیت‌های اماکن مقدس شهرهای زیارتی مانند مشهد درگیر امر زیارت هستند، اما به دلیل ساختار فقهی و تا حدودی حقوقی به گونه‌ای نیست که نهاد و نظام حکمرانی در آن‌ها یک نظام سلسله مراتبی مشخص با تقسیم وظایف معین باشد.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی تصریح کرد: سازمان حج و زیارت متولی امر زیارت در خارج از مرزهای ایران است و میراث فرهنگی و گردشگری باید موضوع گردشگری را هدایت کند. اما برخی مواقع گردشگری و مسئله زیارت با هم پیوند می‌خورند. از طرف دیگر سازمان اوقاف و امور خیریه متولی بقاع متبرکه به خصوص مکان‌هایی که تولیت آن‌ها مشخص نیست، مدیریت را در امر زیارت انجام می‌دهند.
وی ادامه داد: موضوع زیارت پیرامون بقاع متبرکه در مشهد، ری، شیراز و شهرهایی از این دست که متولی مجزایی دارند باعث می‌شود که نتوان با یک مدیریت واحد و فرماندهی مشخص در امر زیارت مواجه بود. البته باید گفت که این مسئله در شهرهای زیارتی همچون مشهد بیشتر تشدید می‌شود، زیرا علاوه بر نهادهایی که ذکر شد خود بقعه متبرکه هم تا حدودی متولی جدی امر زیارت است.
خدیوی عنوان کرد: استانداری و شهرداری مشهد هم در کنار دیگر مجموعه‌ها به حوزه مدیریت زیارت ورود کرده‌اند و این تکثر متولیان که بخشی از آن به دلیل ساختارهای فقهی و حقوقی تشدید شده، باعث شده است نتوان قضاوت درستی در رابطه با موضوع مدیریت امر زیارت به طور کلی در کشور و به طور خاص در مشهد داشت.
هزینه ارائه خدمات به زائران نسبت به دیگر شهرها پایین‌تر است
وی خاطرنشان کرد: اما اگر بخواهم یک قضاوت حداقلی در رابطه با اتفاقات مثبتی که در شهر مشهد و به طور خاص در حوزه مدیریت زیارت رخ داده، داشته باشم این است که هزینه ارائه خدمات به زائران و مسافران نسبت به شهرهای دیگر بسیار پایین‌تر است. بدین معنا که سفر به شهر مشهد در مقایسه با سایر شهرهای ایران یک سفر ارزان قیمت و با کیفیت است که نقطه مثبت و ویژگی قابل توجهی به شمار می‌رود. البته در این حوزه همه ذی‌نفعان، به ویژه بخش خصوصی نقش پر رنگ‌تری داشته‌اند؛ بنابراین می‌توانیم ادعا کنیم که شهر مشهد امروز یک سفر ارزان و با کیفیت را در مقایسه با سایر شهرهای ایران برای ایرانیان و کشورهای همسایه فراهم کرده است.
اغتشاش بصری و هویتی یکی از نقاط منفی مدیریت زیارت در مشهد است
خدیوی در خصوص نقاط منفی مدیریت زیارت در شهر مشهد، افزود: موردی که بسیار آزار دهنده است و به طور کلی می‌توان مقصر را گروه یا نهاد خاصی دانست؛ اغتشاش بصری، هویتی و عملکردی در حوزه زیارت است. بخش زیادی از این اغتشاشات بصری یا معنایی که در کالبد، عملکرد و حتی در وضعیت بافت مرکزی شهر مشهد دیده می‌شود، کیفیت زیارت را کاهش داده و باعث شده است مردم آن‌گونه که باید و شاید با امر زیارت ارتباط برقرار نکنند؛ بنابراین به نظر می‌رسد این امر ناشی از نامشخص بودن انتظارات ما در امر زیارت در دوران مدرن است.
وی اضافه کرد: زیارت به عنوان یکی از قدیمی‌ترین الگوهای سفر در دوران سنت، انتظارات افراد را برآورده ساخته است. امروز که ما در دوران مدرن زندگی می‌کنیم به طور کلی انتظار افراد از زیارت تا حدودی نامشخص است که چه سفر زیارتی با کیفیت تلقی می‌شود.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی بیان کرد: به طور کلی آن موردی که در ساحت معنا رخ داده و نامشخص بودن تکلیف و انتظار ما از امر زیارت در دنیای مدرن نشان می‌دهد که اغتشاش بصری، عملکردی و کالبدی در بافت مرکزی شهر زیارتی مشهد و استان نیازمند این است که گروه‌ها و متخصصان مختلف فارغ از مسائل سیاسی و جناحی به شکل تخصصی روی این موضوع تامل کنند. برای این کار نیاز است که ادبیات نظری بین‌المللی را بررسی کرده و مواردی چون مسائل داخلی، نگاه اسلام به موضوع زیارت و سفر را کنار هم قرار دهند تا به یک منظومه معنایی و انتظار مشخص در رابطه با زیارت دست یابند.
سند کمی و کیفی زیارت نیازمند بازنگری دقیق است
وی با اشاره به اینکه بخشی از تلاش‌ها در سند کمی و کیفی زیارت انجام شده، اظهار کرد: با این وجود اما به نظر می‌رسد که این سند نیاز به بازنگری دارد و نیازمند این است که تبدیل به یک گفتمان مورد اجماع در میان نخبگان و ذی‌نفعان زیارت شود. البته اگر این موضوع مورد اجماع گروه‌های مختلف نباشد این اغتشاش بصری و ناهماهنگی در عملکرد حوزه‌های مختلف زیارت گسترش پیدا خواهد کرد که ثمره آن کاهش کیفیت زیارت و گردشگری در شهر مشهد آن هم در بلند مدت خواهد بود.
خدیوی گفت: بنابراین این موضوع، یکی از مهم‌ترین نقاط منفی است که در حوزه مدیریت زیارت وجود دارد و نظام حکمرانی باید بتواند امر زیارت را به صورت مطلوب پیاده کند. اینکه حوزه‌های مختلف زیارت در بخش‌های گوناگون و در گونه‌های مختلف گردشگری شهر گسترش پیدا کند، ایرادی ندارد و باید آن را پذیرفت، اما باید با برنامه‌ریزی و در چهارچوب منظومه زیارت به ارتقاء کیفیت سفر کمک قابل توجهی کرد.
وی عنوان کرد: برای اینکه تکثر نهادهای تصمیم‌گیری در حوزه زیارت حل و فصل و تا حدودی مرتفع شود، در مجموعه استانداری معاونت زیارت تشکیل و به عنوان متولی سیاست‌گذاری در حوزه زیارت تلقی شد، اما به دلیل محدودیت‌های فقهی و حقوقی به طور مشخص آستان قدس رضوی به عنوان مهم‌ترین و جدی‌ترین مجموعه‌ای که باید در حوزه زیارت سیاست‌گذاری کند، مستقل از نظام حکمرانی مرکزی به فعالیت خود جامه عمل می‌پوشاند.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی ابراز کرد: مجموعه شهرداری‌ها هم در ایران مستقل از سیاست‌گذاری مرکزی هستند. به طور کلی آستان قدس رضوی از نظر فقهی و به دلیل اینکه مبتنی بر درآمد وقف است باید دغدغه‌های واقفان را پیاده سازی کند. مجموعه شهرداری که نظام درآمدی، هزینه‌ای و برنامه‌ریزی مبتنی بر الگوهای حکمرانی محلی و نیز استانداری، که مبتنی بر نظام حکمرانی مرکزی است، نقشی را بر عهده دارند.
وی اضافه کرد: بنابراین ما با سه نهاد مواجه هستیم که از نظر ساختاری نمی‌توانیم آن‌ها را ذیل هم قرار دهیم تا بتوانیم فرمانده واحد را برای موضوع زیارت در استان تعیین کنیم اگرچه سعی شده تا حدودی با برگزاری کارگروه‌های زیارت برنامه‌ریزی‌هایی صورت و هماهنگی و هم‌سویی بین این سه نهاد مختلف به وجود آید، اما به دلیل ماهیت متفاوت این سه نهاد که یکی قدرت خود را از نیروهای محلی یا همان مجاوران می‌گیرد، دیگری قدرت خود را از واقفان و گروه دیگر که قدرت خود را از مرکز می‌گیرد، باعث می‌شود نتوانیم آنچه که شایسته و بایسته یک نظام حکمرانی واحد و فرماندهی مشخص برای امر زیارت است، داشته باشیم.
خدیوی در خصوص اینکه برای رفع موضوع باید یک تقسیم وظایف حداقلی صورت گیرد، بیان کرد: با توجه به تفاوت نظام قدرت هر کدام از این نهادها که به هم وابسته هستند و منشاء قدرت متفاوت هر کدام از آن‌ها باید مبتنی بر این باشد که به جای تقسیم وظایف موضوعی به دنبال تقسیم وظایف در امر زیارت باشند؛ به این معنا که مجموعه آستان قدس رضوی به عنوان متولی نزدیک امر زیارت باید مجموعه حرم و بافت پیرامونی را با همکاری شهرداری مدیریت و نظام هماهنگی در بافت پیرامونی به کار گیرد؛ نه اینکه مرزی میان حرم و بافت پیرامونی باشد.
وی خاطرنشان کرد: امر زیارت را با مرزگذاری نمی‌توان مدیریت کرد بلکه باید مجموعه حرم یا ساحت مقدس قدسی که آستان قدس رضوی مستقیما مدیریت می‌کند تحت مدیریت، نظارت و برنامه‌ریزی آن نیز باشد. همچنین باید برای مجموعه پیرامونی در بافت مرکزی شهر باید هماهنگی مستقیم بین آستان قدس رضوی و شهرداری مشهد صورت گیرد.
مردم نباید احساس کنند بین حرم و پیرامون آن، شکاف معنایی وجود دارد
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی ادامه داد: البته بهتر است که با توجه به طرح تفصیلی جدیدی که برای بافت پیرامونی حرم مصوب شده، نقش زیارت برای آستان قدس رضوی چه از نظر تملک زمین‌های موجود و چه از جهت ارائه خدمات پررنگ‌تر باشد. به این معنا که مردم نباید احساس کنند بین حرم و پیرامون آن، یک شکاف معنایی و کالبدی وجود دارد و این موضوع باید به تدریج کمرنگ شده و به طور تدریجی نقش خود را به مجموعه شهرداری واگذار کند.
وی بیان کرد: مجموعه شهرداری در مرز شهر مشهد باید بیشترین نقش را در هماهنگی با استانداری داشته باشد. مجموعه معاونت زیارت در استانداری در سطح استان و در سطح ارتباط با کشور باید سعی در مدیریت زیارت کند، البته موضوع زیارت نیازمند همکاری بین آستان قدس رضوی، شهرداری و استانداری است. قطعا باید همکاری بین این دستگاه‌ها وجود داشته باشد و هم‌راستایی سیاست‌گذاری آن‌ها منوط به تعیین نقش زیارت و انتظاری که ما در امر زیارت در دوران مدرن داریم، باشد.
خدیوی تصریح کرد: به نظر می‌رسد این تقسیم‌بندی مبتنی بر جغرافیا در حوزه مدیریتی می‌تواند به ارتقاء کیفیت زیارت و شفاف شدن تقسیم وظایف هر کدام از این دستگاه‌ها کمک کند. البته این دستگاه‌ها باید قاعدتا در همراهی و همکاری با یکدیگر باشند. در حال حاضر عملکردها این گونه است و نوع رفتاری که استانداری در سطح استان و در مراوداتی که در مرکز انجام می‌دهد مبتنی بر منشاء قدرتی است که از مرکز دریافت می‌کند. شهرداری هم این‌گونه است، اما نقش‌ها باید جدی‌تر باشد به خصوص نقش آستان قدس رضوی در حوزه پیرامونی حرم که بسیار دارای اهمیت است.
وی گفت: محدوده بلافصل حرم از نظر منابع اقتصادی جذابیت بالایی دارد و ممکن است حضور سوداگران ضربه جدی به امر زیارت بزند. به این دلیل نیاز است که آستان قدس رضوی به عنوان متولی که از منابع وقفی و نظام اقتصادی زیارت، ارتزاق می‌کند در این حوزه ورود پیدا کند تا مانع کاهش کیفیت زیارت در محدوده بلافصل شود. اما در فواصل دورتر و در یک نظام هماهنگ‌تر، شهرداری مشهد نیز می‌تواند به نوعی نقش جدی در موضوع مدیریت زیارت با هماهنگی و هم‌راستایی با بحث‌های سیاست‌گذاری داشته باشد.
انتهای پیام