دکتر علیرضا ساری در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص وضعیت کمی و کیفی نشریات گفت: در حوزه عمومی رشته‌های علوم زیستی، تعداد نشریات خیلی زیاد است. چرا که مباحث مشترکی با حوزه‌هایی نظیر کشاورزی، منابع طبیعی، علوم پزشکی دارد؛ به همین دلیل تعداد مجلات زیاد است و کمیت آن در حال افزایش هست. در واقع موسسات پژوهشی و دانشگاه‌ها برای رقابت و یا برای افزایش استانداردهای پژوهشی تمایل دارند، در حوزه کاری خود مجله داشته باشند و محتوای این مجله‌ها را از عمومی به حالت اختصاصی تغییر دهند.

وی افزود: وقتی تعداد مجلات زیاد می‌شود، برخی از آن‌ها تنها در تلاش بسیار برای تامین مقالات مجله هستند، این موضوع باعث می‌شود مجلات با مشکل کمبود مقاله مواجه شوند.

برخی مجلات سخت‌گیری زیادی برای چاپ مقاله ندارند

سردبیر مجله پژوهش‌های جانوری با اشاره به نحوه نظارت موسسات، سازمان‌ها و انجمن‌های منتشر کننده نشریات علمی پژوهشیف گفت: موضوع مهم نحوه نظارت بر چاپ مقالات است و این‌که آن‌ها چه مسیری برای ارتقای نشریه و چه آینده ای را برای پایداری مجله و جذب مخاطب پیش گرفته اند و تا چه حد توانسته و یا می توانند در اغنای علمی مخاطبان قدم بردارند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران در خصوص دلایل انتشار مقالات ضعیف در برخی نشریات توضیح داد: ما در مجله پژوهش‌های جانوری، ابتدا مقالاتی که از نظر موضوع مرتبط با موضوع ما نیستند را به مجلات مرتبط ارجاع می‌دهیم و مقالاتی را که از لحاظ علمی ضعیف هستند، برای ارتقا به نویسنده عودت می دهیم. ولی پس از مدتی مشاهده می‌کنیم این مقالات رد شده، در برخی نشریات دیگر به همان شکل چاپ می‌شوند!

وی ادامه داد: نظارت دقیقی روی برخی مجلات وجود ندارد و سخت‌گیری زیادی برای چاپ مقاله ندارند و مقالات کم اعتبار را نیز منتشر می‌کنند. این موضوع نشان می‌دهد که فرآیند داوری تخصصی و دقیق در آن‌ها وجود ندارد و زمانی که مقالات کم‌تری به این مجلات ارائه می شود، عملاً چشمشان را روی مقالات سبک‌تر می‌بندند؛ این موضوع در آینده مشکلات زیادی ایجاد می‌کند.

ساری در پاسخ به این سوال که چرا با این‌که تعداد مقالات به اندازه کافی نیست، ولی مجلات زیادی منتشر می‌شود، اظهار کرد: نشریات نشان‌دهنده فعالیت های علمی یک پژوهشکده یا دانشگاه هستند. در حوزه پژوهش وجود نشریات از ضروریات بوده و تعدد آن‌ها و کیفیتشان با توجه به دانشگاه، پژوهشکده و انجمن ها متفاوت است، ولی آیا این الزام وجود دارد که هر مرکزی یک نشریه داشته باشد؟ ما مقاله به اندازه کافی داریم؛ ولی ممکن است به اندازه کافی مقاله با کیفیت نداشته باشیم.

وی تصریح کرد: در آیین‌نامه‌های ارتقای مراکز پژوهشی، دانشگاه‌ها و سازمان‌ها، انتشار مقاله اهمیت زیادی دارد و هر نهادی از اعضای علمی، کارشناسان و کارمندانش انتظار دارد که فعالیت و مشارکت سالانه خود را به صورت مقاله ارائه دهند. این تاکید باعث شده که تعداد مقالات زیاد شود.

چرا برخی مقالات نمی‌توانند در مجلات خارجی پذیرش بگیرند؟

سردبیر مجله پژوهش‌های جانوری با اشاره به این موضوع که چاپ مقالات در مجلات معتبر خارجی، کار راحتی نیست، عنوان کرد: افراد تلاش می‌کنند که مقالاتشان را در مجلات خارجی، چاپ کنند؛ ولی این کار راحت نیست. مجلات خارجی با جذب مخاطب تلاش می‌کنند جهانی شوند و هر مقاله‌ای را منتشر نمی‌کنند. الزاماً مقالاتی که از مجلات خارجی پذیرش نمی‌گیرند، مقالات ضعیفی نیستند. برخی از آن‌ها ممکن است در مورد موضوع خاص یا جاندار خاصی و شرایط ویژه طبیعت ایران باشد و مخاطب جهانی نداشته باشد. این مقالات حتی اگر کیفیت خوبی داشته باشند، معمولاً توسط این مجلات پذیرفته نمی‌شوند؛ چون مخاطب مقاله، محلی است و مورد توجه سایر کشورها نیست.

وی ادامه داد: به همین دلیل مجلات داخلی بیشتری ایجاد شده تا مقالاتی که در نشریات خارجی به‌دلیل ماهیت محلی بودن پژوهش مورد پذیرش واقع نمی‌شوند، در آن‌ها چاپ شده و همچنین نیاز مخاطبان محلی را سریع‌تر و به زبان فارسی تامین کنند.

عمیق نشدن پژوهشگران در یک حوزه؛ یکی از دلایل مقالات بی‌کیفیت

ساری یکی دیگر از دلایل انتشار مقالات ضعیف را تنوع موضوعی برخی از محققان دانست و گفت: در موسسات خارجی و برخی از موسسات داخلی پژوهشگران تنها در تخصص خودشان، به مطالعه و تحقیق می‌پردازند؛ ولی برخی از محققان جهت‌گیری و مسیر مشخصی در پژوهش‌ها ندارند. این افراد روی تخصص خودشان عمیق نمی‌شوند و هر روز در مورد یک موضوع متفاوت، مقاله چاپ می‌کنند. همین تنوع موضوعی باعث ضعف مقالات پژوهشگر می‌شود و نمی‌تواند پخته‌تر عمل کند. ولی وقتی افراد در تحقیقاتشان جهت‌گیری خاصی دارند، همواره مقالاتشان در سطح داخل و خارج در مرزهای دانش و درخشان است.

استاد دانشگاه تهران در خصوص تاثیر نظارت بر کار دانشجویان و آموزش روش تحقیق به آن‌ها، بیان کرد: معمولاً در تمام دانشگاه‌ها درسی به عنوان روش تحقیق وجود دارد و یکی از وظایف دانشگاه‌ها آموزش نحوه نگارش و چاپ مقالات حاصل از یافته‌های پژوهشی است. بیشتر همکاران چندین بار مقالات دانشجویان را می‌خوانند و از دانشجویان می‌خواهند خودشان اصلاحات را انجام دهند تا با روش انتشار یافته‌های پژوهشی آشنا شوند. این کار زمان‌بر است. ولی برای این‌که کار زودتر انجام شود، برخی از استادان خودشان نگارش مقاله را انجام می‌دهند.

وی ادامه داد: دانشجو باید آرام‌آرام با نحوه نگارش، جمع کردن داده‌ها و حتی تایپ، نقطه‌گذاری و ویراستاری آشنا شود. وظیفه ما در دانشگاه، آموزش است و اساتید باید آن‌ها را آموزش دهند. با همین شکل آموزش، گاهی اوقات وقتی کار تمام می‌شود، دانشجو احساس می‌کند که خودش مقاله را تمام کرده و بعضی مطرح می‌کنند که ما مقاله را می‌نویسیم و استادان از آن بهره‌وری پژوهشی می‌کنند! در صورتی که اگر این آموزش‌ها نباشد و استاد نظارت بر کار دانشجو نداشته باشد، مقاله به جایگاه لازم برای انتشار یافته‌ها در سطح بین المللی نمی‌رسد.

فضای نقد و انتقاد در مجلات پژوهشی وجود ندارد

سردبیر مجله پژوهش‌های جانوری در مورد وضعیت نظارت وزارت علوم روی عملکرد نشریات، گفت: وزارت علوم بر اساس ادله جهانی عمل می‌کند و به نظرم بسیار خوب عمل می‌کند. ولی آن چیزی که باید بیشتر مد نظر قرار گیرد و بیشتر شاید وظیفه دانشگاه‌ها است؛ بازخوردها و نقد مقالات است که باید بیشتر شود.

وی تصریح کرد: به این صورت که من ِ محقق باید اجازه داشته باشم تا یافته پژوهشی همکارم را غیرمغرضانه داوری کنم و اشکالات کوچک را مطرح کنم. ما متاسفانه به لحاظ فرهنگ و اخلاقی که داریم، ممکن است به روش استاندارد، نقد مقاله همکار خودمان را انجام ندهیم؛ ولی از یک راه دیگر، مسیر پژوهشی او را خراب کنیم.

وی افزود: متاسفانه فضای نقد و انتقاد در مجلات ما وجود ندارد. این وظیفه خود محققان است که بتوانند کارهای خود را با دقت و کیفیت بررسی و تایید کنند. بر اساس کیفیت علمی مقاله و ارجاع دیگر محققان به آن است که به مجلات ارجاع می‌شود و همین روی ضریب تاثیر مقالات تاثیر می‌گذارد. خود محققان باید وارد عرصه ارزشیابی مقاله شوند. ولی در کل ارزشیابی مجلات توسط وزارت علوم خوب است و هر ساله مقداری نظارت‌های کیفی را افزایش می‌دهند که باعث شده انتشار فعالیت‌های علمی، رقابتی شود و مجلات تلاش کنند به سطح الف برسند.

 انتشار مقالات ترویجی، یکی از وظایف دانشگاه‌ها است

ساری در پاسخ به این‌که آیا چاپ نشریات علمی، وظیفه دانشگاه‌ها است یا نهادهای خارج از دانشگاه، گفت: این یک کار جمعی است؛ معمولاً دانشگاه‌ها توانمندی بیشتری دارند. در دانشگاه‌ها به اعضای هیئت‌علمی پیشنهاد سردبیری، دبیر تخصصی و عضو هیات تحریریه داده می‌شود. در موسسات هم کادر پژوهشی افرادی علمی و دانشگاهی هستند. مهم این است که چه دانشگاه‌ها و چه نهادهای دیگر؛ این کار را با کیفیت و نظارت دقیق انجام دهند.

وی ضمن تاکید به نقش دانشگاه‌ها در توسعه و ترویج علم، ادامه داد: دانشگاه‌ها در خارج از کشور با انتشار مقالات با کیفیت نقش خود را نشان می‌دهند و در داخل کشور نیز باید با مقالات ترویجی در کنار مجلات علمی این کار را انجام دهند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران در مورد این‌که چرا دانشگاه‌ها نقش ترویجی خود را انجام نمی‌دهند، گفت: در سطح دانشگاهی، واژه‌ها تخصصی هستند و نحوه بیان و کلام ما، علمی و در سطح جهانی است. برای این‌که انتقال دانش به سطح جامعه هم برسد، نیاز به ساده‌سازی و بیان شیوا برای مخاطبان غیر دانشگاهی دارد. نوشتن متن ساده و ترویجی، بر خلاف ظاهر ساده، خیلی کار راحتی نیست. به همین دلیل وقتی گفته می‌شود بین مقاله پژوهشی و ترویجی، یکی را انتخاب کنید، ترجیح می‌دهیم مقاله پژوهشی بنویسیم که مبتنی بر دستاوردهای مورد علاقه مان است.

وی ادامه داد: برای ترویجی نوشتن باید پیام را به مخاطبانی برسانیم که به طور معمول با آن‌ها سروکار نداریم. برای این‌کار باید با مردم عجین باشیم، با مباحث اجتماعی و تاریخی آشنا باشیم. چنین فردی می‌تواند برای افراد در خارج  از دانشگاه بنویسد.

ساری افزود: مشکل ترویج علم ما وقتی شروع می‌شود که ما حتی وقتی می‌خواهیم دانشجو را برای انتخاب رشته توجیه کنیم، همه بدون اطلاعات می‌خواهند رشته پزشکی یا مهندسی بخوانند؛ چون ما مشکل اطلاع‌رسانی داریم. این مشکل اطلاع‌رسانی، در سطح دانشگاه هم وجود دارد. خوشبختانه مجله قبلی انجمن زیست‌شناسی تحت عنوان مجله علمی ترویجی زیست‌شناسی به این حوزه اختصاص داده شده و مجموعه بسیار خوبی است که افراد برای دل خودشان، برای جامعه می‌نویسند و استقبال خوبی هم داشته و حتی از دیگر مجلات نیز بازدهی و بازخورد بیشتری برای محققان و جامعه داشته است.

نشریات نیازمند سیستم اطلاع‌رسانی و تبلیغات هستند

سردبیر مجله پژوهش‌های جانوری با اشاره به این‌که مقالاتی که به زبان انگلیسی منتشر می‌شوند، بازخورد بیشتری می‌گیرند، گفت: یکی از مشکلات نشریات علمی ما، مسئله تبلیغات است. باید یک سیستم اطلاع‌رسانی وجود داشته باشد که هنگام به‌روز شدن، چاپ مقالات جدید در نشریات را به مخاطبان اطلاع‌رسانی کند. این کار نیاز به زیرساخت دارد. سازمانی مثل وزارت علوم باید در مجموعه‌ای داده ها را جمع‌آوری کرده و این خدمات را ارائه کند. متاسفانه دسترسی به داده‌ها به راحتی امکان‌پذیر نیست.

وی ادامه داد: در حال حاضر مجموعه‌های ایرانداک، جهاد دانشگاهی (SID) و همین‌طور سیویلیکا کار جمع‌آوری داده‌ها را تا حدی انجام می‌دهند؛ ولی بهتر است این مجموعه‌ها بیشتر و در نهایت متمرکز شوند و امکانات آن‌ها برای سرویس دهی افزایش پیدا کند.

ساری به مشکل عدم آشنایی پژوهشگران با این امکانات اشاره و اضافه کرد: نکته‌ مهم دیگری که وجود دارد، این است که همه پژوهشگران، به‌ویژه افراد مبتدی، با این سیستم‌ها آشنایی کامل ندارند و بهتر است دوره‌هایی برای آشنایی بیشتر آن‌ها ارائه شود.

منابع مالی و زیرساخت؛ مشکلات اصلی نشریات علمی

عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران درباره مشکلات ناشران مجلات علمی پژوهشی، گفت: طبق معمولِ همیشه، مشکل زیرساخت مشکل اصلی است. خوشبختانه الان با وجود شرکت‌های مختلف، همه نشریات آنلاین شدند و کارها را سریعتر انجام می‌دهند؛ ولی انجام کارها مطابق استانداردهای جهانی نیاز به منابع مالی دارد و با هزینه کم انجام نمی‌شود. کیفیت بالاتر، ویراستاری، صفحه‌بندی و مواردی نظیر آن نیاز به هزینه و نیروی انسانی اجرایی و محقق دارد. موارد مختلفی نیاز است تا یک مجموعه بتواند یک مجله جذاب تولید کند و برای جذاب‌تر کردن حتی روی جلد مجله نیز هزینه قابل‌توجهی نیاز است. این را هم باید اضافه کرد که ما در مورد سرویس دهی و  فروش کارهای پژوهشی نیاز به تبلیغ و بازاریابی تخصصی داریم تا وابسته به سازمان‌های دولتی نباشیم و با کمبود بودجه مواجه نشویم.

سردبیر مجله پژوهش‌های جانوری در پاسخ به این سوال که چرا محققان بیشتر علاقه دارند مقالات را در نشریات انگلیسی منتشر کنند، گفت: افراد توجه می‌کنند که کجا به دستاوردهای آن‌ها بازخورد بیشتری می‌دهد و مخاطب بیشتری را به کار خود جلب می‌کند. در مواردی به مقاله در مجله خارجی که ضریب تاثیر هم ندارد، امتیاز بیشتری تعلق  می‌گیرد، ولی چاپ مقاله در یک مجله ایرانی که کیفیت بیشتری هم دارد، دارای امتیاز کم‌تری است؛ لذا تمایل افراد به چاپ مقاله در نشریات خارجی بیشتر می‌شود. افراد توجه می‌کنند که مقاله چه ارزش افزوده‌ای برای ارتقای آن‌ها ایجاد می‌کند؛ این موضوع اهمیت زیادی دارد. همین مسئله، تمایل به نگارش به فارسی و ضریب نفوذ مقالات فارسی را کم می‌کند.

وی ادامه داد: همچنین موضوع زمان خیلی مهم است. اکثر نشریات خارجی پاسخ‌گویی و داوری سریع دارند.

ساری در پایان اضافه کرد: البته اخیراً وزارت علوم در آیین‌نامه‌ها یک نقش وتویی برای چاپ مقالات فارسی در نظر گرفته است و تاکید دارد که زبان فارسی را پاس بداریم و توانمندی خودمان در انتشار دستاوردهای پژوهشی به زبان فارسی را برای جلب مخاطب بیشتر و تاثیرگذاری در جامعه انجام دهیم. علت قرار دادن این تبصره، ترویج بیان یافته های علمی به زبان فارسی بوده است.

انتهای پیام