در سلسله گزارش‌های گذشته به اهمیت حفظ و صیانت از میراث فرهنگی و همچنین آثار و بناهای تاریخی که مورد بی‌مهری متولیان قرار گرفته‌اند؛ تا جایی‌که برخی از آن‌ها به ورطه نابودی کشیده شدند، اشاره کردیم. همانطور که گفته شد، ایران با پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی از موارث فرهنگی غنی نیز بهره‌مند است و یکی از دغدغه‌های امروز، نگهداری درست از این آثار است که مانند شناسنامه یک ملت و بیانگر فرهنگ و خاطرات گذشته ایران هستند.
به گزارش ایسنا، در ایران بناهای تاریخی کمی نیستند که بدون توجه به اهمیتی که دارند، مورد غفلت متولیان فرهنگی قرار می‌گیرند. «چشمه علی» یکی از موارث تاریخی است که انتظار می‌رود با رنج‌هایی که سال‌هاست متحمل شده، توجه بیشتری نصیبش شود.
«چشمه علی» یکی از چشمه‌های قدیمی شهر ری واقع در ضلع شمالی قبرستان «ابن‌بابویه» و محل تفریح‌گاه پادشاهان قاجاریه یکی دیگر از موارث تاریخی و فرهنگی ایران است که از ۲۵ فروردین ماه ۱۳۱۳ با شماره ۲۰۲ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد اما تمام سالهای بعد از ثبتش مورد تعرض قرار گرفته است. همچنین بعد از ۸۶ سال، اوایل سال ۹۹ پرونده «چشمه‌علی» به عنوان نخستین اثر طبیعی شهر ری برای ثبت در فهرست میراث طبیعی کشور در دستور کار قرار گرفت تا سرانجام در اسفندماه ۹۹ لوح ثبت آن امضا شد. این چشمه سومین اثر طبیعی استان تهران است که به فهرست میراث طبیعی ملی راه یافت.
طبق کاوش‌های باستان‌شناسی اریک اشمیت آمریکایی و گروه او در سالهای ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۷ شمسی، قدمت سکونت در اطراف چشمه علی به حدود ۶ هزار سال پیش می رسد و حتی در این کاوش‌ها، ظروفی از سفالین و منقوش به دست آمد که برخی از آن‌ها هم اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.
سنگ‌نگاره فتحعلی‌شاه که یکی از کتیبه‌های فتحعلی شاه قاجار است به دستور او روی دیواره چشمه علی انگاشته شده است. قبل از آن نیز نقش برجسته‌ای از دوران ساسانی بر دیواره «چشمه‌علی» قرار داشت. نام این چشمه به امام اول شیعیان باز می‌گردد که ساکنان اطرافش در دوران اسلام بر آن نهادند. اما ایرانیان باستان این چشمه را «سورنا» می‌نامیدند؛ زیرا در کنار معبد آناهیتا قرار داشته است. همچنین مردم منطقه چشمه علی شهر ری در گذشته این آب را مقدس می‌دانستند و روزهای قبل از نوروز فرش‌های خود را در آن شستشو می‌دادند با این نیت که ناپاکی را از زندگی خود دور می‌کنند.
طی سالهای متمادی گزارش‌های زیادی از بی‌توجهی‌ها، تعرض‌ها و وضعیت آشفته «چشمه علی» نوشته شده و بارها از متولیان مربوطه خواسته شده تا از این میراث طبیعی گران‌بها حفاظت شود. این بار ایسنا به بررسی وضعیت «چشمه علی» در طول بیست سال گذشته پرداخته تا شاید دولت جدید با عبرت از اتفاقاتی که برای این سرمایه ملی رخ داده، به داد آن برسد و راهکاری جدی برای صیانت از این گونه آثار تاریخی بیابد.
در ادامه مشروح این گزارش را می‌خوانیم:
وعده‌های حفاظت و مرمت نقش‌برجسته قاجاری«چشمه علی» از سال ۱۳۷۹ تا ۱۴۰۰
توجه به نقش برجسته قاجاری «چشمه‌علی» یکی از تیترهای قدیمی خبری است که از گذشته تا امروز بارها تکرار شده و در پی آن بارها وعده محافظت از ان داده شده است.
در خرداد سال ۱۳۷۹ خبری با تیتر «چشمه علی در غبار فراموشی» در ایسنا منتشر شد. در این خبر آمده است: اثر حجاری شده روی سنگ بالای این چشمه، در حال تخریب است و جا دارد که مسئولان میراث فرهنگی، برای جلوگیری از تخریب اثر کنده‌کاری شده، حفاظی روی آن قرار دهند تا باران روی اثر کنده‌کاری شده نفوذ نکند.
اما این حرف به گوش هیچ یک از مسئولین نرسید و در خواب غفلت خود سر کردند و روند فرسایش این نقش برجسته قاجاری ادامه یافت.
سال‌ها بعد روند فرسایشی این نقش‌برجسته دوباره مورد بررسی قرار گفت و بر همین اساس مدیر پروژه‌ی آسیب‌شناسی نقش‌برجسته‌ی قاجاری چشمه‌علی در گفت‌وگویی با ایسنا در خرداد ۸۸، وجود رطوبت و آلاینده‌های محیطی از جمله دلایل فرسایش این نقش دانست.
مجدالدین رحیمی در این باره توضیح داد: فواره‌هایی توسط شهرداری شهرری در فضای مقابل نقش‌برجسته کار گذاشته شده و سبب ایجاد رطوبت محیطی روی نقش‌برجسته شده‌اند. همچنین وجود آلاینده‌های محیطی و تعامل آن با رطوبت هوا، پدیده‌ی مخرب خوردگی سطوح سنگ را ایجاد کرده است که سبب فرسایش به مرور این نقش برجسته می‌شود. متأسفانه در گذشته نیز کارخانه سیمان ری در اطراف این اثر تاریخی اقدام به استخراج سنگ با روش انفجاری می‌کرد که ارتعاش‌های ناشی از انفجارهای صورت‌گرفته، ساختار صخره‌ای اثر را تا حد زیادی متلاشی کرده‌اند. طرح مرمت نقش برجسته «چشمه علی» تهیه شده که باید در کمیته فنی تصویب، سپس ابلاغ و با نظارت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اجرا شود. همچنین ۲۰۰میلیون ریال برای مرمت این نقش برجسته اختصاص داده شده که امیدواریم روند اجرایی این مطالعات از اواخر تابستان امسال آغاز شود.
در ادامه سیدمحمدعلی کاکی- مدیر اداره‌ی میراث فرهنگی و گردشگری شهرری در تیر ماه همان سال (۱۳۸۸) اعلام کرد: ایجاد محافظ برای نقش‌برجسته‌ی «چشمه‌علی» و ملک و آزادسازی حریم آثار تاریخی را مانند برج طغرل، دژ رشکان و محوطه «چشمه‌علی» از جمله برنامه‌های پیشنهادی اداره میراث شهرستان ری است.
سپس مسجد جامعی رئیس شورای شهر تهران در بازیدی از «چشمه علی» در دی ماه ۹۲ درباره وضعیت نقش برجسته «چشمه علی» گفت: این سنگ نوشته در محل یا زمان گمنامی نیست تا ارگان‌های مسئول نسبت به تخریب آن بی‌توجه باشند و حضور ما در کنار این اثر تلنگری دیگر برای حفظ و جلوگیری از تخریبش است. این کتیبه مربوط به دوره فتحعلی شاه قاجار و رو به نابودی است. باید تدابیری اندیشیده شود که این کتیبه حفظ و نگهداری شود.
حالا با گذشت ۱۱ سال و دادن وعده‌هایی با سرنوشت نامعلوم، در آذر ۹۹ مرتضی ادیب‌زاده - معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران - با اشاره به روند افزایشیِ فرسایش و آسیب‌هایی که به نقش‌برجسته چشمه‌علی وارد شده، به ایسنا گفت: برای حفاظت نقش‌برجسته چشمه‌علی بودجه‌ای مناسب اختصاص داده شده تا قبل از پایان سال جاری (سال ۹۹) روند مرمت آن آغاز شود.
اما انگار فقط این روند فرسایشی نقش‌برجسته فتحعلی‌شاه در «چشمه‌علی» شهر ری مربوط به آلاینده‌های محیطی نبوده چراکه هنوز افرادی هستند که نسبت به آثار تاریخی ایران بی‌توجه‌اند و هر کاری از دست‌شان برمی‌آید تا این آثار را نابود کنند.
*در اردیبهشت ۱۴۰۰ خبر رسید که نقش‌برجسته «چشمه علی» با رنگ موی مشکی مخدودش شد.
در پی این ماجرا، احمد مسجدجامعی در جریان دویست و نودمین جلسه شورای شهر تهران در تذکری گفت: مهم‌ترین کشفیات قرن گذشته در حوزه باستان شناسی در ری در «چشمه علی» انجام شده است. کنار این چشمه یک تمدن پاگرفته اما به این سرمایه عظیم تهران خیلی توجهی نشده است. اتفاق مخدوش کردن کتبیه قاجاری در شهر ری نشان می‌دهد حفاظت از این منطقه به طرح جامعی نیاز دارد و متولی آن سطح شهردار منطقه نباید باشد، بلکه مساله‌ای فراملی است.
تقی‌پور، مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستای ری هم درباره محافظت از این نقش‌برجسته قاجاری با توجه به طرح مرمت و حفاظت چشمه‌علی که قرار بود تا پایان سال ۹۹ به سرانجام برسد و وعده‌های مختلف و متعدد برای حافظت از آن داده شده، اظهار کرد: بحث‌های ما متمرکز بر دسترسیِ آسان به سنگ‌نگاره است، پیشگیری‌ها نیز باید بر این اساس باشد. پس از بررسی تیم کارشناسی و متخصصان، درباره شیوه حفاظت نیز تصمیم گرفته می‌شود که آیا شیشه نصب شود یا راهکار دیگری درنظر گرفته شود.
سرانجام چند ماه پس از آن اتفاق (تیرماه ۱۴۰۰)، در جلسه کمیسیون ماده پنج شهر تهران که پیروز حناچی، شهردار تهران ریاست آن را به عهده داشت، با طرح راهبردی احیاء و بهسازی محدوده تاریخی چشمه علی شهر ری موافقت شد.
اما همچنان این نقش‌برجسته تاریخی در انتظار راهکاری درست برای حفاظتش است.
حریم مبهم «چشمه علی»
موضوع دیگری که «چشمه‌علی» را سال‌ها چشم‌انتظار نگه داشت، تعیین حریم و عرصه این محوطه تاریخی بوده است.
در تیرماه سال ۸۹ محمد نکویی - کارشناس مرمت آثار تاریخی از تهیه ۷۰ پرونده ثبتی و ۸۴ پرونده تعیین حریم در استان تهران به ایسنا خبر داد که نام‌های برج خاموشان و آرامگاه‌های موجود در چشمه‌علی در شهرری نیز که در این خبر آمده بود.
به گفته نکویی «تعدادی از آثاری که پرونده‌های آن‌ها در حال تهیه است، در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند، ولی چون نواقصی در پرونده‌های آن‌ها وجود دارد، این کار انجام می‌شود.»
سپس رجبعلی خسروآبادی-مدیر کل میراث فرهنگی استان تهران- در شهریور ۹۵ در مراسم رونمایی از کاشی‌های مسروقه سردرهای تاریخی تهران، درباره تعیین عرصه «چشمه علی» گفت: در خصوص حریم چشمه‌علی ۱۵ سال است برخی از مالکان را معطل کرده‌ایم که قصد داریم خانه‌هایشان را خریداری کنیم اما هنوز اعتبار آن را در اختیار نداریم.
با توجه به اینکه این محوطه تاریخی هم به ثبت ملی رسیده و هم در میراث طبیعی ایران ثبت شده است باید در اولین اقدام تعیین عرصه و حریم می‌شد اما همچنان اخباری از تعیین حریم و عرصه چشمه‌علی در دست نیست. موضوع قابل توجه این است که تاز مانی‌که این محوطه تاریخی تعیین حریم نشود، تعرضات به آن ادامه خواهد داشت و روند فرسایشی آن بیشتر می‌شود.
تعرضات به حریم و عرصه «چشمه‌علی»
قضیه بیل مکانیکی در محوطه «چشمه علی» چه بود؟
در روزهایی که برای نگهداری «چشمه علی» و نقش‌برجسته‌اش وعده می‌دانند، در ۲۰مرداد ماه ۸۸ شهرداری با یک دستگاه بیل مکانیکی به بهانه‌ی ساماندهی محوطه این عرصه تاریخی، به آن تجاوز کرد.
این خبری بود که مجدالدین رحیمی در شهریور ۸۸ به در حالی ایسنا داد که اقدامات انجام‌شده توسط شهرداری شهرری را فاقد وجاهت قانونی دانست و گفت: پیش از این نیز شهرداری این منطقه بدون کسب موافقت‌نامه از سازمان میراث فرهنگی، فواره‌هایی را در محوطه‌ی چشمه‌علی در مقابل کتیبه فتحعلی‌شاه ایجاد کرده بود و حتی با پیگیریهای مکرر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری هنوز این فواره‌ها جمع نشده‌اند.
سیدمحمدعلی کاکی- سرپرست اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان شهرری- در این باره به ایسنا توضیح داد: این اداره با همکاری شهرداری شهر ری در حال ساماندهی پارک مقابل نقش‌برجسته چشمه‌علی با هدف ایجاد زیرساخت‌های گردشگری است. تصاویر منتشرشده از اقدامات شهرداری مونتاژ هستند و هیچ کاری در این محوطه توسط شهرداری انجام نمی‌شود. در مقابل نقش‌برجسته‌ی چشمه‌علی سر سوزنی جابه‌جایی انجام نشده یا در جایی گودبرداری صورت نگرفته است. مقابل نقش‌برجسته چشمه‌علی یک پارک وجود دارد و چون این پارک به شهرداری متعلق است، شهرداری هر کاری که بخواهد در این پارک می‌تواند انجام دهد، ضمن اینکه در این محوطه، کاری انجام نشده است. اکنون نقش‌برجسته، صحیح و سالم است. ما آسیب‌شناسی آن را انجام داده‌ایم و مرمت آن را نیز در آینده انجام می‌دهیم. شهرداری نیز درحال ساماندهی پارک است و بلدوزر یا بیل مکانیکی به این مکان نیاورده است.
اما محمد بیرقی- معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران حضور و فعالیت بیل مکانیکی در محوطه چشمه‌علی شهرری، تایید کرد و به ایسنا گفت: کاری که در این محوطه توسط شهرداری در حال انجام است، جابه‌جایی جدول‌ها و ساماندهی بخش‌های خاکی جلوی کتیبه «چشمه‌علی» است؛ ولی اصل قضیه اشتباه بوده است و نباید لودر و بیل مکانیکی تا آن فاصله از کتیبه می‌رفت و فعالیت می‌کرد. در محوطه «چشمه‌علی» شهرری قرار نیست، اتفاق خاصی بیفتد و فقط بردن بیل مکانیکی به این محوطه کار اشتباهی بود. در این منطقه، محوطه‌سازی در حال انجام است. بخش جلوی کتیبه که حالت خاکی داشت، قرار است چمن شود تا وضعیت بهتری پیدا کند.
برای حفظ و صیانت از عرصه تاریخی مانند «چشمه علی» که قدمت چندین هزار ساله دارد، سال‌هاست که به این موضوع توجه نمی‌شود که چنین اقدامی به همکاری تمامی متولیان مربوطه از میراث فرهنگی گرفته تا شهرداری و ... نیازمند است نه به لاپوشونی اقدامات اشتباه آن‌ها توسط یکدیگر.
*تپه تاریخی چشمه‌علی که قدمتی بیشتر از دیگر آثار باستانی تهران دارد، سالهای زیادی است که مورد تعرض و بی‌توجهی مسئولان قرار گرفته است. مردم زیادی برای پیک‌نیک به محوطه تاریخی «چشمه‌علی» و این تپه باستانی می‌روند و گاهی شاهد بودیم که این مکان محل تجمع معتادان می‌شود، همه این اتفاقات در روند فرسایش و تخریب این محوطه تاریخی تاثیر گذار است. این تپه تاریخی سالهای زیادی در معرض آسیب‌های محیطی و اجتماعی بوده و اگر تعیین حریم برای چشمه‌علی اتفاق بیفتد، جان این تپه هم از این اتفاقات حفظ می‌شود.
پس از سال‌ها کم‌توجهی و آسیب به تپه چشمه‌علی شهر ری و وعده‌های مکرر برای حفاظت از آن، سرانجام معاون میراث‌فرهنگی استان تهران در مرداد ۱۴۰۰ خبر داد که فاز اول پروژه ساماندهی و حفاظت از این اثر باستانی با اعتباری بالغ بر دو میلیارد ریال (۲۰۰ میلیون تومان) از محل اسناد خزانه اجرا می‌شود.
مرتضی ادیب‌زاده یادآور شد: تپه چشمه علی شهرری با پیشینه تاریخی چندهزارساله، جزو اولین استقرارگاه‌های انسان در مناطق فلات مرکزی ایران بوده و فرهنگ سفال قرمز و نخودی با نقوش حیوانی و گیاهی و هندسی سیاه‌رنگ مکشوفه از این تپه با عنوان فرهنگ چشمه علی شناخته شده است. وضعیت کنونی تپه به دلیل ریزش دامنه تپه نیازمند حفاظت است. ساماندهی و استحکام‌بخشی جداره‌های تپه و مرمت دیواره‌های تخریب‌شده با ملات خاکی و کاهگل و همچنین پاکسازی سطوح تپه اجرا خواهد شد و این پروژه توسط متخصصان مرمت آثار و بنا با نظارت اداره کل میراث فرهنگی استان تهران و رعایت اصول حفاظتی تپه و تقویت جداره‌های خاکی به انجام می‌رسد.
طرح‌های پیشنهادی برای استفاده از ظرفیت‌های گردشگری«چشمه علی»
در سال‌هایی که به «چشمه علی» دست‌اندازی می‌شد و برای حفاظت از آن وعده‌هایی داده می‌شد، طرح‌هایی هم برای استفاده از ظرفیت گردشگی آن پیشنهاد شد که در قالب همان طرح باقی ماندند.
بر این اساس محمدعلی کاکی- مدیر اداره‌ی میراث فرهنگی و گردشگری شهرری- در دی ماه سال ۸۸ از طراحی مثلث تاریخی، فرهنگی و ورزشی این شهرستان با هدف بهره‌برداری از ظرفیت‌های گردشگری آن خبر داد و به ایسنا گفت: در این طرح، با درنظر گرفتن منطقه چشمه‌علی، برج طغرل و بی‌بیی شهربانو، تلاش می‌کنیم معضلات موجود را برای بهره‌برداری از پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های گردشگری شهرری رفع کنیم.
همچنین مجید پاکساز - مدیرکل شهرسازی و طرح‌های شهری شهرداری تهران - نیز در مرداد ۸۹ از اجرای طرحی برای ساماندهی حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) که شامل سه نقطه صنعتی، تاریخی و مذهبی است، خبر داد و گفت: نقطه مذهبی آن حرم و نقطه تاریخی آن محدوده چشمه علی است.
ماجرای عبور خط مترو از«چشمه علی» و خشک شدن آن
ماجرا از جایی شروع شد که زمزمه‌هایی از عبور خط ۶ مترو تهران از زیربنای بافت تاریخی شهرری شنیده شد و واکنش‌های زیادی را در پی داشت. میراث‌دوستان زیادی مخالف این کار بودند و آن را خطر جدی برای بافت تاریخی ری می‌دانستند. این خبر نگرانی را به وجود آورد که دژ رشکان، چشمه‌علی، برج طغرل و ابن بابویه با عبور مترو روزهای پرتکانی را بگذرانند.
بر این اساس در ۲۰فروردین سال ۹۳ عده‌ای از اعضای شورای شهر تهران توضیحاتی در مورد عبور خط شش مترو از زیربنای بافت تاریخی شهرری ارائه کردند.
احمد مسجدجامعی - رئیس شورای شهر تهران دراین باره معتقد بود: در صورت آسیب‌زننده بودن عبور این خط از زیربنای تاریخی سازمان میراث فرهنگی باید پاسخگو باشد که چرا مجوز این طرح را صادر کرده است و اگر هم آسیبی نزند، ایرادی ندارد چرا که در خیلی از کشورهای دنیا خطوط مترو از زیر بناهای تاریخی رد شده است.
مهدی چمران - عضو کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران نیز در گفت‌وگو با در این باره بیان کرد: نوع رد شدن‌ها فرق می‌کند اما اگر استحکام لازم برای مقاوم سازی صورت گرفته تا تاثیری بر اطراف نداشته باشد، این مسئله استاندارد را دارد و چندان مهم نیست چرا که تنها باید حریم را رعایت کنند.
احمد دنیامالی – رئیس کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شورای شهر تهران - با بیان اینکه طبق قوانین، مترو می‌تواند با یک ارتفاع بالاسری از زیر اماکن عبور کند، اظهار کرد: قطعا این قضیه را پیگیری خواهیم کرد ولی این موضوع بعید به نظر می‌رسد چرا که هم اکنون همه خطوط مترو از زیر خیابان‌ها رد می‌شود. طبق قاعده نباید خطوط مترو از زیربناهای تاریخی که ثبت میراث دارند رد شود و حتما در صورت رخداد این امر مسئله را پیگیری خواهیم کرد.
سپس «سید احمد محیط طباطبایی»، عضو شورای فنی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران دو سال بعد (شهریور سال۹۵) از آغاز عملیات احداث مترو در محدوده‌ی تاریخی برج طغرل و قبرستان ابن‌بابویه خبر داد، اقدامی که در چند متری برج طغرلِ ۸۰۰ ساله، بار دیگر و با وجود توقف کار از سوی میراث فرهنگی، توسط شرکت مترو با هدف تجهیز کارگاه از سر گرفته شد.
امیر مسیب رحیم‌زاده، مدیر اداره میراث فرهنگی شهرستان شهرری در این باره به ایسنا توضیح داد: در قدم نخست شرکت مترو هیچ استعلامی از میراث فرهنگی برای آغاز این پروژه و در این محدوده‌ی تاریخی نکرده بود، بنابراین پس از این که متوجه آغاز تجهیز کارگاه ایجاد مترو در محدوده مکانی این دو بنای تاریخی می‌شود، کار را متوقف می‌کند. میراث فرهنگی دو روز پس از آغاز عملیات یعنی در زمان حفر چاهک با هدف مطالعات زمین‌شناسی متوجه این پروژه شد، سپس با دو نامه در یکم و دوم شهریور ماه از سوی میراث فرهنگی و شهرداری کار را متوقف کرد و نقشه‌های مترو برای بررسی توسط میراث فرهنگی از مسئولان شرکت مترو گرفته شد که در حال حاضر در حال بررسی آن‌ها هستیم.
رحیم‌زاده با بیان اینکه احتمالا حوزه‌ی آبریز «چشمه‌علی» در زمان انجام حفاری تونل مترو آسیب ببیند، ادامه داد: کمیته شورای فنی میراث فرهنگی استان تهران باید تعویض مسیر خط ۶ از این مسیر یا بالا و پایین رفتن عمق تونل را نیز بررسی و اگر به نتیجه رسید آن را به شرکت مترو اعلام کند.
*سرانجام بعد از گذشت حدود دو ماه (آبان سال ۹۵) از انتشار نخستین خبرها در این زمینه و برگزاری جلساتی با حضور اعضای مترو شهری و میراث فرهنگی، خبر رسید که قطار شهری تصمیم به تغییر مسیر خط ۶ مترو تهران کرده است. در این خبر آمده بود: قطار شهری در تصمیمی تاریخی، به نفع بناهای تاریخی شهر ری پا پس می‌کشد و خط ۶ خود را از فاصله حدود ۱۲۰ متری برج طغرل، چشمه علی و قبرستان ابن بابویه به حدود ۴۰۰ متر آن طرف‌تر منتقل می‌کند.
اما آیا این تصمیم نهایی بود که برای خط ۶ مترو گرفته شد؟ خیر، مانند تمام وعده هایی که برای حفظ آثار و محوطه تاریخی داده شد، این خبر هم تنها یک وعده بود و درست هشت ماه بعد از آن در تیر ماه سال ۹۶ صدای گوش‌خراش وسایل عمرانی مانند مته برقی یا ژنراتور برق که برای حفاری دل زمین استفاده می‌شدند، از پشت درهای آهنی در ضلع شمالی قبرستان «ابن‌بابویه» که نام «پروژه خط ۶ مترو تهران» روی آن حک شده بود، به گوش رسید.
این صداها به گوش سیداحمد محیط طباطبایی، نیز رسید و این باستان‌شناس و پژوهشگر تهران قدیم دوباره از صداهایی که از پشت این در آهنی به گوش می‌رسید و لرزه بر اندام برج طغرل و چشمه علی می‌انداخت، ابراز نگرانی کرد.
او با بیان اینکه "این‌جا فاصله‌ی چندانی با «برج طغرل» و «چشمه علی» ندارد!" به ایسنا گفت: بر اساس قول تاریخی مترو تهران در آبان سال گذشته قرار بود به جای اینکه خط ۶ مترو تهران از بین برج طغرل و امامزاده ابن بابویه و در کنار دژ رشکان و چشمه علی عبور کند، مسیر خود را تغییر داده و از خیابان پشت ابن بابویه پایین می‌آید. یعنی حدود ۱۲۰ متر اختلاف فاصله بین بناهای تاریخی و ایستگاه مترو به ۴۵۰ متر افزایش پیدا کند. اما با شنیده شده صدای دوباره‌ی این دستگاه‌های سنگین و ماشین‌آلات مترو نگران هستم که خط ۶ مترو تهران بار دیگر به این مسیر برگردانده شود.
*اما انگاراین ابراز نگرانی‌ها بی‌دلیل نبود و در شهریور۹۶، دبی آب چشمه‌علی پایین آمد و این چشمه با قدمتی ۶ هزار ساله خشک شد.
امیر مصیب رحیم‌زاده، رئیس نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرری که این خبر را به ایسنا داد، گفت: دبی آب در محوطه کم است، هر چند آب به دلیل برداشت‌های آب زیرزمینی و ایجاد چاه‌های کشاورزی توسط مردم به مرور در همه جا کم شده بود، اما در چشمه علی شهر ری به طور ناگهانی متوجه شدیم که آب در این منطقه تاریخی طبیعی خشک شده است.
وی با تاکید بر لزوم انجام مطالعات زمین‌شناسی برای پی بردن به علت کم‌آبی ادامه داد: میراث‌فرهنگی باید در مکاتبه با دستگاه‌های دولتی از زمین‌شناسان بخواهد تا هر چه زودتر مطالعات زمین‌شناسی را در این منطقه انجام دهند تا به نتیجه قطعی و علت دقیق این قضیه برسیم.
*در همان زمان‌ها شائبه‌هایی به وجود آمد که خط شش مترو در کاهش سطح آب منطقه «چشمه‌علی» نقش داشته است، عده‌ای موافق این شائبه‌ها بودند و عده‌ای هم نقش مترو را بی‌تاثیر می‌دانستند.
سیروس‌نیا معاون میراث‌فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران در گفت‌وگو با ایسنا، در این باره گفت: حدس زدیم شاید دستگاه حفار مترو باعث این اتفاقات باشد، اما با توجه به نقشه‌ها و گزارش‌ها، مشخص شد مشکل مترو نیست. با این وجود با توجه به صحبت‌ها درباره مترو، از آن‌ها خواستیم تا یکسری گزارش ارائه دهند که نتیجه آن گزارش‌ها نیز نشان می‌دهد عملا از سال ۹۲ سیر نزولیِ آبِ چشمه، بیشتر شده است.
حسن خلیل‌آبادی- رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر تهران، در مهر ۹۶، با بیان اینکه " در خصوص نقش مترو در خشک شدن «چشمه علی» بررسی‌هایی انجام شده اما این موضوع صحت ندارد و مترو نقشی در کاهش سطح آب منطقه تاریخی چشمه علی ندارد" گفت: که در تهران و کل کشور شاهد پدیده کاهش آب‌های زیرزمینی هستیم، منطقه «چشمه علی» نیز از این قاعده مستثنی نیست و آب‌های زیرزمینی این منطقه نیز کاهش یافته است.
علی اعطا- سخنگوی شورای شهر تهران نیز در نشستی خبری در آبان ۹۶، اعلام کرد: شایعه‌هایی درباره تاثیر خط ۶ مترو بر خشک شدن آب چشمه علی مطرح شد که هنوز هیچ دلیل قانع‌کننده‌ای در این ارتباط کشف نشده است.
این در حالی بود که هدایت‌الله جمالی‌پور- فرماندار شهرستان ری با رد این خبر که «چشمه علی» خشک شده است، تاکید کرد که در وضعیت چشمه‌علی به تازگی تغییری ایجاد نشده است.
*این خشک شدن «چشمه علی» دائمی نبود، یک روز آب در چشمه‌علی جاری بود و دو روز خبری از آب نبود، انگار فلکه‌ی آب چشمه علی را باز و بسته می کردند! اما بعد از گذشت مدتی با پایین‌تر آمدن دبی آب در این چشمه، نگرانی‌ها بیشتر شدند و این‌بار پنج روز آب چشمه قطع شد، مدت زمانی که تا کنون برای این چشمه تاریخی سابقه نداشته و این اتفاق باعث شد تا علی‌اصغر مونسان، معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری نیز دل‌نگران چشمه علی شود و از مجید مهدوی، مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران بخواهد تا شخصا از محوطه‌ی چشمه علی دیدن کند. او ۱۲ اسفند ماه ۹۶ در بازدید از این محوطه‌ی تاریخی با خبرنگاران گفت‌وگو کند.
در این بازدید مهدوی با بیان اینکه همه ما می‌خواهیم از میراث‌مان نگهداری کنیم، چشمه علی شهرری نیز میراث ماست، ادامه داد: از همین میراث می‌توانیم گردشگری را نیز رونق دهیم. اگر میراث نباشد قطعا گردشگری هم در کشور ما نخواهد بود. بنابراین دستورات لازم را برای انجام کارهای بعدی برای بررسی وضعیت چشمه علی شهرری به مدیر نمایندگی میراث فرهنگی شهرری داده‌ایم. تغییر خط مترو با پیگیریهای میراث فرهنگی اتفاق افتاد، وگرنه قرار بود خط مترو از بین چند بنای تاریخی مانند چشمه علی، برج طغرل، دژ رشکان و قبرستان ابن‌بابویه عبور کند، اما خوشبختانه موفق شدیم مسیر خط در این نقطه را کلا تغییر دهیم.
هدایت‌الله جمالی‌پور، فرماندار ویژه شهرستان ری نیز در این زمینه بیان کرد: از مدیر میراث‌فرهنگی شهرری خواستیم تا در این زمینه ورود پیدا کرده و حتی اگرلازم شد کار را متوقف کند و میراث فرهنگی باید نتیجه پیگیری‌ها را به فرمانداری شهرری گزارش دهد. این سازمان مسئول صیانت از آثار تاریخی کشور است، هر جا که این آثار بخواهند آسیب ببینند، این سازمان موظف به ورود است و قطعا دادستانی و فرمانداری نیز به آن‌ها کمک می‌کنند. باید نخست اقدامات کارشناسی را به طور کامل انجام داد، نمی‌توان به راحتی این کار را متوقف کرد. بعد از انجام کارشناسی و بررسی نتایج آن، اگر واقعا آسیب از مترو بود و مترو طرحی را برای برطرف کردن این مساله ارائه داد، می‌تواند کار خود را ادامه دهد، در غیر این‌صورت به جِّد آن را متوقف می‌کنیم.
فرماندار شهرری معتقد بود که اقدام به ساخت وساز مترو بدون هیچ نظارتی برای این بوده است که شهرداری مستق از ارگان‌های دیگر کار خود را انجام می‌دهد و شهرداری تنها جائی است که در کشور همه چیز را برای خود مستقل کرده است.
جمالی‌پور با بیان اینکه فقط شهرداری تهران این مشکل را دارد، اظهار می‌کند: این مساله می تواند برخی مواقع مسائلی را ایجاد کند که بُعد نظارتی دستگاه‌های بالادست مانند استانداری و فرمانداری تهران را بر این موضوعات کم کند و حتی گوش به فرمانِ کمتری داشته باشد.
امیر مصیب رحیم‌زاده، مدیر نمایندگی میراث فرهنگی شهرری نیز در این زمینه گفت: با پیگیریهای انجام شده در طول ماه‌های گذشته مسیر این خط مترو تغییر کرد و قرار شد تا این خط مترو از پشت این محوطه‌ی تاریخی عبور کند، اما همه این صحبت‌ها تا امروز به صورت شفاهی بوده است و مسئولان متروی شهری باید آن را مکتوب کنند.
او ادامه داد: بر اساس اظهار نظرها، قطعی‌های موضعی آب چشمه علی به دلیل عبور «TBM» از محوطه بوده است. در زمان ایجاد تونل مترو و به واسطه حرکت این دستگاه، آب از شیارها وارد تونل می‌شد که برای ادامه کار در تونل مترو، آب را به سمت سرخه حصار پمپ می‌کنند و در نتیجه سطح آب پایین می‌آید. که این باعث قطع شدن مقطعی آب چشمه علی می‌شود و هر زمان که پمپ کردن آب تمام شود، بار دیگر آب در چشمه علی جریان خواهد داشت.
رحیم‌زاده با تاکید بر اینکه میراث فرهنگی امکان وارد شدن در بحث‌های محیط زیست، منابع طبیعی، امور آب و سازمان زمین‌شناسی را ندارد، گفت: اگر آب چشمه علی قطع شود بخش زیادی از جاذبه‌ی گردشگری این محوطه‌ی تاریخی از بین می‌رود، اما متاسفانه تا کنون فقط میراث فرهنگی به این اتفاق ورود پیدا کرده است. مسئول خشک شدن آب چشمه علی فقط میراث فرهنگی نیست که اگر این اتفاق رخ دهد، دستگاه‌های متولی دیگر نیز باید در این زمینه جوابگو باشند، تا جائی که میراث فرهنگی امکان داشته تا کنون این اتفاق را بررسی کرده است.
سپس در ۲۶ اسفند ماه دستور توقف کار مترو در خط شش و محدوده چشمه علی در شهرری صادر شد.
دلاور بزرگ‌نیا- مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان تهران به ایسنا اعلام کرد: عملیات عمرانی مترو تا بازگشت خروجی آب چشمه علی به شرایط اولیه و ارائه یک راهکار کارشناسی از طرف شرکت مترو باید متوقف شود.
بعد از دستور توقف کار مترو، در فروردین ۹۷ کارشناسان مترو در خط شش مترو طرح‌های مطالعاتی را به میراث‌فرهنگی فرستادند که با تاییدیه هیات علمی دانشگاه اقدامات کنونی مترو باعث کم شدن دبی آب چشمه علی شهرری نشده است.
امیر مصیب رحیم‌زاده - مدیر نمایندگی میراث فرهنگی شهرری که این خبر را که به ایسنا داده بود، در این باره بیان کرد: در صورت تصویب طرح در کمیته فنی میراث فرهنگی استان تهران، خط شش مترو می‌تواند پروژه خود را ادامه دهد. در حال حاضر بخش شمالی چشمه، کم آب است، اما بخش جنوبی که در مقابل کتیبه قرار می‌گیرد هنوز آب جوشش دارد.
*اما انگار اوضاع «چشمه علی» وخیم‌تر از این حرف‌ها بود، آن‌قدر وخیم که بالاخره کارگاه خط ۶ مترو دل از محدوده‌ی «چشمه علی» شهرری کند و به کارش پایان داد تا شاید آب سفره‌های زیرزمینی این محدوده بار دیگر به دل زمین برگردانده شود؛ اتفاقی که مدت زمان زیادی کارشناسان درگیر آن شدند تا علت خشکی آب آن را بررسی کنند.
مدیران مترو ۲۹ اردیبهشت ۹۷ اعلام کرده بودند که آب این چشمه‌ی‌تاریخی – طبیعی تا یک‌شنبه ۳۰ اردیبهشت ۹۷ به چشمه برگردانده می‌شود و این در حالی بود که با گذشت پنج روز از این وعده «چشمه علی» همچنان خشک بود و با آرام شدن سر و صداها دیگر هیچ دستگاه یا متولی‌های مربوط توجهی نسبت به وضعیت این محوطه طبیعی ثبت شده در فهرست آثار ملی نداشتند.
سید احمد محیط طباطبایی، رئیس ایکوم ایران که صبح جمعه چهارم خرداد از محوطه چشمه علی شهرری دیدن کرده بود به ایسنا گفت: تا امروز ندیده بودم چشمه علی شهرری به این مرحله از خشکی برسد. پیش از این و در زمان‌هایی که اعلام می‌شد چشمه علی شهرری خشک شده، حداقل یک حوضچه‌ی آب کم در وسط دریاچه هنوز وجود داشت اما امروز به چشم خودم دیدم که یک قطره آب هم در این محوطه‌ی تاریخی طبیعی دیگر وجود ندارد، چشمه درست در مقابل کتیبه "فتحعلی شاهی" خشکِ خشک است.
جولان موش‌ها در «چشمه علی»
یک هفته بعد از وعده مدیران مترو و همچنان خشک ماندن «چشمه علی»، حسن خلیل‌آبادی- رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر تهران، در جلسه شورای شهر تهران نسبت به این ماجرا تذکر داد.
خلیل‌آبادی با بیان اینکه متأسفانه باید بار دیگر در مورد چشمه علی شهر ری تذکر بدهم، گفت: در اسفند ماه از تریبون شورای شهر در مورد فاجعه‌ای که مترو بر سر چشمه علی آورده صحبت کرده‌ام و نسبت به خشک شدن چند روزه‌اش و اقدامات ضد محیط زیستی و ضد میراث فرهنگی اعتراض کرده و خواستار یافتن راهکاری از سوی شرکت مترو شدم اما متاسفانه هیچ اتفاقی نیفتاد و شرکت مترو تذکر من را بی پاسخ گذاشت. شکوه و جاذبه فاخرترین اثر تاریخی شهر ری امروزه دچار خدشه شده است و شب گذشته در مسیر خانه به چشمه علی رفتم و دیدم که این اثر چند هزار ساله اکنون آینه دق شده و به جای آن‌که آب در آنجا باشد موش‌ها در کف استخر چشمه علی جولان می‌دهند.
این عضو شورای شهر تهران با بیان اینکه همگان به اهمیت مترو آگاه هستند اما نباید به آثار تاریخی خدشه‌ای وارد شود، گفت: بار دیگر تذکر می‌دهم که خشک شدن چشمه علی به دلیل عبور تونل خط ۶ و خسارت به گذرگاه انتقال آب این چشمه پذیرفته نیست و از هیات رئیسه می‌خواهم که در راستای حمایت از حقوق مردم فکری به حال این مهم داشته باشند.
در ادامه احمد مسجد جامعی عضو شورای شهر تهران نیز در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به خشک شدن چشمه علی گفت: ۳۱ فروردین امسال در اولین برنامه تهران‌گردی خود در سال ۱۳۹۷ ، از نقاط دیدنی مجموعه چشمه علی بازدید کردیم تا ببینیم وضعیت چشمه علی چگونه است. چشمه علی و تپه تاریخی کنار آن، مهد تمدن و زندگی شهر باستانی ری بوده است و از آن جهت که نخستین سکونت‌گاه انسانی در محدوده تهران امروز به حساب می‌آید اهمیت خاصی دارد. مسئولان مترو باید در صحن حاضر شوند و درباره موضوع توضیح دهند که چگونه مسیر دوم طراحی شده موجب خشکیدن آب این چشمه حیاتی و باستانی شده است؟ باید برنامه‌ها و اقداماتی را که این در این زمینه انجام داده‌اند، یا انجام خواهند داد را برای نمایندگان مردم در شورا توضیح دهند.
از شکایت میراثی‌ها تا دلایل کارشناسان مترو برای تعویق وعده‌هایشان
اما داستان خشک شدن «چشمه علی» به همان سادگی که مدیران مترو می‌پنداشتند که با پایان دادن کار خود چشمه جوشان می‌شود، نبود. ۲۰روز از وعده آن‌ها گذشت اما چشمه علی همچنان خشک و بی‌آب بود و این موضوع دوباره مسئولان را حساس کرد.
دلاور بزرگ‌نیا، مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران ۲۰خرداد در گفت‌وگویی با ایسنا، بیان کرد: بر اساس گفته‌های شرکت مترو رگه‌های آب‌های زیر زمینی که به دلیل حفر تونل مترو قطع شده بود بعد از گذشت مدت کوتاهی دوباره به یکدیگر در مسیر جدیدی وصل شده و آب در چشمه علی احیا می‌شد اما هیچ جریان آبی تا کنون مشاهده نشده است.
او تاکید کرد: اگر تا کنون با سعه صدر منتظر بازگشت آب به چشمه‌علی بوده‌ایم دلیلی جز اعتماد به مستندات دانشگاهی و علمی شرکت مترو نبوده است، اگر در جلسه مشترک با شرکت مترو که چهارشنبه ۲۳ خرداد برگزار می‌شود به دلیل قانع کننده‌ای نرسیم، از طریق حقوقی پیگیر مسائل خواهیم شد.
در ادامه علی امام- مدیرعامل شرکت مترو در یک نشست خبری در ۲۱ خرداد۹۷، درباره وضعیت چشمه علی با بیان اینکه من هیچ وقت نگفتم که قطع شدن آب چشمه‌علی فقط به خاطر مترو نبوده است، گفت: مشاوران مترو و همچنین اساتید زمین‌شناسی بررسی‌های زیادی انجام دادند اما باید اعلام کنم که جای دغدغه و نگرانی نیست که مترو به میراث فرهنگی ضربه بزند چرا که مترو با فاصله زیاد از این آثار عبور کرده است.
او با بیان اینکه در یک سال گذشته شاهد نواسانات آب در چشمه علی بودیم، توضیح داد: دستگاه TBM در مواقعی که دچار آسیب بشود نیازمند تعمیرات است و چون در داخل تونل قرار دارد مجبور هستیم آن را متوقف کرده و تعمیر کنیم و باید آب پمپاژ شود و این پمپاژ مقطعی آب، آب چشمه‌علی را کم و حتی در مواقعی قطع می‌کند اما دقت داشته باشید که در نیمه تیرماه ما از منطقه چشمه‌علی عبور می‌کنیم و مشکلی نیز پیش نخواهد آمد.
سپس دلاور بزرگ‌نیا درباره جزییات جلسه‌ای که ۲۳خرداد ۹۷ با حضور اداره کل میراث فرهنگی استان تهرران و کارشناسان مترو برگزار شد، توضیح داد: براساس نظر کارشناسان مترو آبشخوان‌هایی که در این مدت آسیب دیده‌اند، به مرور مسیر خود را پیدا می‌کنند و قطعا تا ۱۵ تیر به چشمه برمی‌گردد.آن‌ها علت تعلل بازگشت آب به «چشمه علی» را بروز مشکل فنی برای یکی از دستگاه‌ها بیان کردند.
اما کارشناسان مترو نظرات دیگری هم درباره علل خشک شدن «چشمه علی» داشتند و به گفته بزرگ‌نیا، براساس نظر زمین‌شناسان، عملیات ایجاد مترو تاثیری در رگه‌های آب زیرزمینی نمی‌گذارد و باید مراقب چاه‌های عمیقِ دیگری باشیم که در بالادست در حال حفر هستند. حفر چاه عمیق و برداشت بی‌رویه آب توسط کارخانه سیمان و کشاورزان در زمین‌های کشاورزی بالادست، خود عاملی است که باعث پایین آمدن دبی آب چشمه‌علی می‌شود.
بزرگ‌نیا بار دیگر در نشستی خبری که با خبرنگاران میراث داشت، درباره وضعیت چشمه علی توضیحاتی داد و گفت که میراث فرهنگی درباره این چشمه کوتاهی نکرده چرا که میراث فرهنگی گلادیاتور نیست که همیشه در حال تخریب آثار تاریخی باشد.
در عین حال علی بیت‌اللهی- مدیر بخش خطر زلزله مرکز تحقیقات مسکن در نشستی خبری در ۳۰خرداد ۹۷، دلیل خشک شدن «چشمه علی» را، عبور خط مترو در این منطقه دانس و گفت: خط ریلی مترو در این منطقه شمالی_ جنوبی است و عبور آن از این منطقه منجر به قطع شدن رگه‌های آب شده است.
۱۵ تیر هم آمد اما «چشمه علی» هنوز خشک است
از اولین باری که مدیران مترو وعده دادند که آب به چشمه‌علی بازمی‌گردد، ۴۷ روز می‌گذرد اما هنوز این چشمه خشک است. در دومین وعده این مدیران قرار بود ۱۵تیرماه آب به چشمه علی بازگردد اما اعتراض خلیل‌آبادی در ۱۷ام این ماه خلاف این موضوع را نشان داد.
خشک شدن «چشمه علی» فقط یک اتفاق ساده‌ای که در گمان کارشناسان متروبود، نبوده و نیست. وقتی از خشک شدن این چشمه حرف به میان آمد، گویی از مرگ یک تاریخ ۶هزار ساله حرف زدیم، آن‌قدر جدی و حیاتی که همه را گوش به زنگ کرده بود.
۲۳تیرماه، بعد از هشت روز معطلی از آخرین وعده مسئولان مترو، دلاور بزرگ‌نیا، مدیر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران در گفت‌وگو با ایسنا گفت: هنوز کارشناسان مترو ما را ناامید نکرده‌اند، اما متاسفانه حرفی که زده‌اند،تا امروز عملی نشده است. میراث فرهنگی به مشاور علمی مترو و کارشناسان ان که از اساتید ممتاز و تراز اول هستند، اعتماد کرده است و توضیحات مطرح شده از نظر فنی کاملا قانع کننده به نظر می‌رسید، اما نمی‌دانم چرا هنوز آب به چشمه علی برنگشته است؟
او با اشاره به آخرین مهلت مشخص شده از سوی میراث فرهنگی برای مترو که ۱۵ تیر اعلام شده بود، تاکید کرد: برای خطای کارشناسی یا هر چیزی که در این میان رخ داده، دیگر نمی‌توان واریانس جدیدی تعریف کرد. چون زمانی با این اتفاق مواجه شدیم که خط کشیده شده بود.
در این میان زهره عبادتی- رییس اداره محیط زیست شهرستان ری نیز به ایسنا اعلام کرد که پیگیر وضعیت چشمه علی ازطریق سازمان میراث فرهنگی هستند.
*سرانجام در ۲۶تیرماه ۹۷ مدیر عامل متروی تهران از بازگشت آب به چشمه علی در پی عبور دستگاه تی بی ام خبر داد.
علی امام با اعلام این خبر گفت: امیدواریم که با توجه به عبور دستگاه تی بی ام از محدوده چشمه علی در روزهای گذشته و تکمیل آب‌بندی‌ها، «دبی آب» در این چشمه افزایش یابد و به حد نرمال تابستانی آن برسد.هرچند که روز گذشته عکسی از منطقه چشمه علی منتشر شد که نشان می داد آب هرچند کم اما به چشمه علی بازگشته است و به نظر می رسد با عبور تی بی ام از این منطقه آب بیشتری به چشمه برگردد.
*اما آیا این خبر واقعیت داشت؟ و چشمه علی به خودی خود جوشان شد؟ یا در پس این ماجرا، واقعیت دیگری وجود داشت؟
یکی دو هفته بعد از اعلام موفقیت‌ِ شهرداری و مترو مبنی بر بازگشت آب به چشمه علی شهرری، شایعاتی در مورد پر کردن چشمه با تانکر آب توسط شهرداری مطرح شدند که با پرس‌وجوهای خبرنگار ایسنا برخی از مردم محلی منطقه آن را تائید کردند. صحبتی که هیچ عکس‌العمل، تائید یا تکذیبی از سوی مسئولان شهری نداشت. حتی تا روز سه شنبه ۲۳ مرداد نیز وضعیت بخش شمالی چشمه علی شهرری بدون آب و بخش جنوبی آن پر آب بود.
هر چند حالا مسئولان میراث فرهنگی یکی از گمانه‌زنی‌هایشان را پایین آمدن آب چشمه به دلیل خشکسالی هم می‌دانستند، اما به نظر می‌رسد برای‌شان این مساله لاینحل باقی مانده که فرصت چندانی برای دانستن واقعیت آن نداشتند.
ایسنا در پیگیری مجدد خود ۲۴ مرداد ۹۷ با محمدحسن طالبیان، معاون میراث‌فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و دلاور بزرگ‌نیا، مدیر کل میراث فرهنگی استان تهران گفت‌وگو کرد.
طالبیان با بیان اینکه یک اشتباه در مورد چشمه علی شهرری رخ داده است، گفت: این دعوای حقوقی ماست و آن را ادامه می‌دهیم تا زمانی که آب به چشمه برگردد و از نظر فنی مشکل چشمه را پیدا کنند.
برزگ‌نیا نیز گفت: باید این قضیه را بررسی کنیم، به راحتی نمی‌توان در مورد آن اظهارنظر کرد.
*سپس بزرگ‌نیا ۲۹ مرداد برای بررسی وضعیت «چشمه علی» همراه با معاون استاندار و مدیران مترو و چندکارشناس زمین شناس به آنجا رفت.
او در این باره، به ایسنا گفت: براساس توضیحاتِ مطرح شده دِبی آب اکنون نسبت به سطح دوره‌های قبل بدون مشکل است و تفاوتی ندارد. مسئولان شهری، وضعیت دبی آب چشمه علی را نسبت به دوره‌های گذشته، حداقل نسبت به دهه هشتاد با امروز برابر می‌دانند، همچنین آقایان ادعا داشتند که وضعیت امروز چشمه علی با آن دهه‌ها یکی است وفصل پر آبی آن هم از مهر و آبان به بعد آغاز می‌شود.
*اما اعتراض‌های حسن خلیل‌آبادی از وضعیت خشکسالی «چشمه علی» در شهریور ۹۷ نشان می‌داد که هنوزحال «چشمه علی» خوب نشده و به روال عادی خود بازنگشته است.
در ادامه این روند، مجری خط ۶ مترو دوم مهر ۹۷ به شبهات خشک شدن آب چشمه علی در جمع خبرنگارن پاسخ داد.
صادق طریق ازلی علل خشکی چشمه علی را اینگونه توضیح داد: فعالیت‌های عمرانی و معدنی در این محدوده و در محدوده کوه بی بی شهربانو است و علت دیگر تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی و علت دیگر چاه‌های مجاز و غیر مجازی هستند که در محدوده چشمه علی فعال هستند. همچنین فعالیت های عمرانی اثر موقت دارد و همزمان با تغییر اقلیم و فعالیت چاهها، این خشک شدن تشدید شد.
در همان روز امیر مصیب رحیم زاده- مسئول اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهر ری با حضور در جمع خبرنگاران که به بازدید از «چشمه علی» آمده بودند، از عدم بازگشت آب به «چشمه علی» این شهرستان ابراز نگرانی کرد.
همچنین نماینده فرمانداری ری از برگزاری جلسه‌ای برای بررسی وضعیت آب چشمه علی در ماه آینده خبر داد.
*عبور خط ۶ مترو شهرری از محدوده چشمه‌علی و خشک شدن تدریجی آبِ این چشمه تاریخی در طول دو سال، داستان‌های متفاوتی برای این محوطه طبیعی رقم زد. هر چند در طول سالهای ۱۳۹۷ تا اواسط ۱۳۹۸ آب چشمه علی به صورت متناوب کم و زیاد می‌شد و دِبی آب آن بالا و پایین می‌رفت، اما از اواخر سال ۹۸ حرکت آب در این چشمه به وضعیتی نرمال رسید.
این قصه سر دراز دارد...
ورود فاضلاب به چشمه‌علی
*بعد از پیگیری‌ها و گزارش‌نویس‌های متعدد از خشک شدن شدن چشمه‌علی و اعتراضات برخی مسئولان، این ماجرا ختم به خیر شد و آب به چشمه علی بازگشت اما این پایان ماجرا نبود، بلکه شروع یک درد جدید برای چشمه علی بود.
بعد از گذشت شش ماه و سروسامان گرفتن «چشمه علی» این بار در اسفند ۹۷ خبر رسید که فاضلاب وارد این چشمه که روزی در آن فرش‌های خود را می‌شستند و آب‌تنی می‌کردند، شده است. گویی قطار توسعه شهری در شهرری، این‌بار آسیب جدیدتری به چشمه معروفِ آن وارد کرده است. حالا هر چند آب راه خود را پیدا کرده و به مرور در جریان است، اما سنگینی فاضلاب آن قدر زیاد است که لجن‌های ته چشمه، روی آب آمده اند.
دلاور بزرگ‌نیا در این باره به ایسنا گفت: هر چند اکنون زیاد دغدغه آب نداریم، اما اینکه روی آب خزه بسته شده و آلودگی دیگری به محیط اضافه شده یا فاضلاب به محوطه راه پیدا کرده باشد، نیاز است تا محیط زیست وارد شود.قرار است یک نشست بین محیط زیست، شهرداری و میراث‌فرهنگی برای بررسی وضعیت چشمه علی برگزار شود، هر چه هست احتمالا متعلق به مترو است اما باید بررسی‌های دقیق‌تری در این زمینه انجام شود.
این در حالی بود که شرکت راه آهن شهری تهران و حومه در توضیحی درباره ورود فاضلاب شهری به چشمه علی، اعلام کرد که دست‌کم فعلا هیچ‌گونه ارتباطی بین فعالیت‌های مترو و ادعای ورود فاضلاب به چشمه علی قابل اثبات نیست.
*بعد از آن همچنان نگرانی‌هایی درباره ادامه حفر تونل مترو خط ۶ وجود داشت که مبادا دوباره موجب خشک شدن «چشمه‌علی» شود.
اما فرهاد افشار- شهردار منطقه ۲۰ معتقد بود: بستر سنگی در بالادست چشمه علی مسیر آب را به دلیل حفاری مترو تغییر داده بود که بعد از ساخت تونل جریان‌های آبی که در محل وجود داشت مسیر خود را پیدا کرده و اکنون وضعیت چشمه در بسیاری از این مسیرها به حالت طبیعی خود برگشته است. هرچند که شاید در بعضی نقاط نشتی وجود داشته باشد که با اتمام ساخت تونل مترو در خط ۶، چشمه علی به صورت کامل به حالت قبلی خود برخواهد گشت.
سرانجام حسین توکلی کجانی- فرماندار شهرستان ری از آغاز مطالعات دقیق کارشناسی درباره وارد شدن آسیب به دو اثر باستانی «چشمه علی» و «برج طغرل» درپی حفاری های متروی تهران در خط ۶ خبر داد و گفت: چند سالی موضوع تاثیر حفاری های مترو بر این اثر باستانی مطرح می شود و هر بار از سوی مترو تکذیب شده است. بر همین اساس بر روی این اثر نیز مطالعات کارشناسی آغاز شده و نتایج این بررسی نیز اعلام خواهد شد.
*بعد از این روزهای سختی که «چشمه علی» تحمل کرد، انتظار می‌رفت برای آسایشی که سال‌ها از آن دور بود، اقداماتی جدی انجام شود و به وعده‌هایی که برای صیانت از آن داده شده بود، عمل کنند اما انگار خواب خوش به این چشمه چندهزار ساله نیامده است.
تعرضی دیگر در بهمن ۹۹ دامن «چشمه علی» گرفت، درست زمانی که قرار بود مرمت این محوطه باستانی تا پایان سال ۹۹ تمام شود.
این بار شهرداری به بهانه گل آرایی برای فصل جدید، بالای پله‌های منتهی به «چشمه علی» را کند و زمینِ پایینِ پایِ چشمه را، با خطوط قرمز رنگ علامت زد. از سوی دیگر بالای پله‌های چشمه هم دو تپه‌ی خاک و سنگ آوار کرد.
همه این اقدامات نه تنها در کنار چشمه طبیعی و بیش از هفت هزار ساله‌ی «چشمه‌علی» انجام دادند، بلکه عرصه‌ی سنگ نگاره فتحعلی شاهی قاجاری هم از این طرح و تعرض در امان نماندند.
در نهایت رسانه‌ها به این اقدام واکنش نشان دادند و باعث شدند از ادامه این تعرضات جلوگیری شود.
در این گزارش سعی کردیم که مروری بر اتفاقات تلخی که در طول بیست سال گذشته برای «چشمه‌علی» رقم زدند، داشته باشیم چراکه این محوطه تاریخی یکی از باارزش ترین موارث تاریخی ایران است که نیازمند توجه بیشتری است. همچنین انتظار می‌رود بعد از این هم سال که از ثبت ملی آن می‌گذرد، تعیین حریم و عرصه شود تا به حریم آن کمتر تعرض شود.
انتهای پیام