با پیشرفت فناوری و افزایش حوزه‌های ارتباطی، سرقت در حوزه‌های گوناگون زندگی بشر مصادیق دیگری پیدا کرده است که «سرقت علمی»، «دزدی علمی»، «برداشت ایده» یا «کپی‌برداری غیرمجاز» نمونه‌ای از این مصادیق است. امروزه یکی از نگرانی‌های افراد در محیط‌های آموزشی مسئله نداشتن صداقت علمی و افزایش میزان آن در محیط‌های علمی و آموزشی است. محققان در پژوهشی با عنوان «مقایسه عوامل موثر بر سرقت علمی بر حسب جنسیت و رشته تحصیلی از دیدگاه دانشجویان» آورده‌اند، گاهی سرقت علمی با واژه تقلب تحصیلی یکسان در نظر گرفته می‌شود در صورتی که تقلب تحصیلی عبارت است از شکل‌هایی از تقلب در آزمون و تقلب در انجام تکالیف که دانشجو در آن به دریافت یا دادن کمک غیرقانونی در فعالیت‌های آموزشی یا دریافت نمره می‌پردازد.
این پژوهش توسط دکتر بی‌بی عشرت زمانی، سید امین عظیمی و نسیم سلیمانی از گروه علوم تربیتی دانشگاه اصفهان انجام شده که نشان می‌دهد، آنچه در پژوهش حاضر مطرح است مسئله سرقت علمی است که شاخه‌ای از تقلب تحصیلی محسوب می‌شود و منظور کپی کردن یک متن، پاراگراف یا تعدادی جمله بدون نقل قول صحیح، توضیح و تفسیر ایده‌ها و زبان از یک منبع بدون مستندسازی صحیح، ارائه کار یک فرد به منزله کار خود، خرید یا بارگذاری یک مقاله از خدمات تحقیقاتی و ارائه آن به منزله کار خود و به طورکلی آوردن مطالب دیگران بدون ذکر منبع یا ارجاع‌دهی صحیح است.
شواهد نشان داده است به دلیل گسترش فناوری‌های اطلاعات، پدیده سرقت علمی در میان دانشجویان شایع‌تر و گسترده‌تر می‌شود. دلایل مختلفی سبب بروز چنین عملی از سوی افراد می‌شود. در این پژوهش با بررسی پیشینه پژوهش‌های متعدد، ۹ دلیل اصلی برای این پدیده برشمرده شده است که عبارت‌اند از فقدان آگاهی و دانش، نگرش‌های شخصی، تسهیلات اینترنتی، عدم خودکارآمدی در نگارش مطالب علمی، عامل فشار، قوانین موسسه‌ای و سازمانی، ارزش‌های اخلاقی و باورهای فرهنگی جامعه، آموزش‌های مرتبط با سرقت علمی و واکنش اساتید نسبت به سرقت علمی دانشجویان است.
مسلم است که سرقت علمی در تمام کشورهای دنیا وجود داشته و خواهد داشت؛ مانند ناخالصی در هر مورد از جهان هستی، پژوهش و علم هم، دارای آفت‌هایی هستند. در دنیا از طریق آموزش صحیح به دانشجویانی که محققان و اساتید جامعه علمی را تشکیل خواهند داد، می‌آموزند که از این آفت‌ها دوری کنند. اما متاسفانه در کشور ما تاکنون کار جدی در این زمینه انجام نشده و نه تنها بحث‌های جدی در این زمینه دیده نمی‌شود، بلکه بعضی از کتاب‌های روش تحقیق که در آن‌ها باید اخلاقیات پژوهش تعلیم داده شود، دائما از بحث اخلاقی و به خصوص بحث سرقت علمی، تهی است.
این در حالی است که معضل تقلب علمی از گذشته‌های دور دامن‌گیر جامعه فرهنگی ما بوده و هست. اما در کنار این مسئله نظریه‌ها و دیدگاه‌هایی وجود دارند که معتقدند زنان و مردان در انجام سرقت علمی به طور یکسان عمل نمی‌کنند و تفاوت‌های جنسیتی، ظرفیت‌های فردی، آسیب‌پذیری‌ها و توانمندی‌ها، ناشی از محیط اجتماعی و هنجارهای فرهنگی جامعه است و چنین عواملی موجب شکل‌گیری ویژگی‌های متفاوتی در دو جنسیت زن و مرد می‌شود.
نکته مهم و قابل توجه در دیدگاه یادگیری اجتماعی، الگوبرداری از رفتار دیگران است. بنابراین نظریه این مسئله که مردان نسبت به زنان کارهای غیراخلاقی بیشتری انجام می‌دهند ناشی از این است که در فرهنگ و جامعه برای زنان بروز رفتارهای غیراخلاقی نامتعارف جلوه داده شده است. در مقابل این نظریه دیدگاه لارنس کلبرگ روانشناس آمریکایی، قرار دارد که معتقد است انجام رفتارهای اخلاقی یا غیراخلاقـی وابسته به میزان رشد شناختی فرد است. بنابراین اگر مراحل رشد شناختی به طور کامل سپری شود، هیچ تفاوتی میان زنان و مردان در انجام کارهای اخلاقی و غیراخلاقی وجود ندارد. درصورتی که همانگونه که در پیشینه پژوهش دیده می‌شود، در کشورهای دیگر تفاوت‌هایی بین زنان و مردان در انجام تقلب علمی دیده می‌شود.
یافته‌های پژوهش نشان داد که بین نگرش، دانش، آگاهی و میزان خودکارآمدی زنان و مردان تفاوت معناداری وجود دارد. این تفاوت در زمینه نگرش، دانش و آگاهی به نفع زنان و در خودکارآمدی در نوشتن مقالات به نفع مردان است. همانطور که نتایج پژوهش حاضر نشان داد، زنان در مقایسه با مردان نگرش منفی‌تری نسبت به تقلب دارند. همچنین نسبت به مردان دانش و آگاهی بیشتری درباره نادرست بودن و عواقب مادی و معنوی آن نیز دارند. بنابراین نتایج این پژوهش‌ها نشان داده است که بین زنان و مردان در توجیه رفتارهای غیراخلاقی تفاوت وجود دارد.
بیشتر مؤلفه‌های تأثیرگذار بر سرقت علمی دانشجویان صرف نظر از جنسیت و رشته تحصیلی یکسان است و لازم است اقدامات عمومی و جمعی برای پیشگیری از ارتکاب به سرقت علمی دانشجویان از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سایر مؤسسات آموزش عالی و همچنین دانشگاه‌ها برداشته شود از جمله راهکارهای عمومی می‌توان از تصویب قوانین حقوق مالکیت دارایی‌های فکری، استقرار سازوکارهای روشن در دانشگاه‌ها مانند تصویب مقررات و آیین‌نامه‌های انضباطی برای مجازات و تنبیه سارقان علمی، همچنین روش‌های کشف و شناسایی الکترونیکی سرقت‌های علمی و آموزش اساتید برای شناسایی سرقت علمی توسط دانشجویان است.
این قوانین و مقررات از طریق شبکه‌های داخل دانشگاه، شبکه‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین در جلسات معارفه دانشجویان تازه وارد باید معرفی و آموزش داده شوند. تاکید بر اجرای آیین‌نامه‌های مربوط به حفظ حقوق مالکیت‌های فکری و تنبیه متخلفان از سوی دانشگاه‌ها جدی تلقی شود و به صورت مستمر کارگاه‌های آموزشی برای اساتید و دانشجویان در مورد شناسایی پدیده سرقت علمی، راه‌های تشخیص سرقت علمی و راه‌های پیشگیری از سرقت علمی گذاشته شود.
همچنین برای متخلفان از قوانین وضع شده تنبیه‌های مناسب در نظر گرفته شود. نرم‌افزارهایی برای شناسایی سرقت‌های علمی از طرف وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تدوین شود. مسئولان امور فرهنگی مانند تولیدکنندگان رسانه‌های ارتباط جمعی، مبلغان دینی در مورد نکوهش سرقت علمی و ادبی مردم را آگاه کنند. در برنامه درسی مقاطع گوناگون تحصیلی، دانش‌آموزان را نسبت به سرقت علمی و راه‌های پیشگیری از آن آگاه سازند.
در دروس روش تحقیق مطالبی در مورد چگونگی ارتکاب به سرقت علمی توضیح داده شود. بعد از اجرای راهکارهای عمومی، لازم است با انجام پژوهش‌های بیشتر راجع به تفاوت بین رشته‌ها و بعضی از ویژگی‌های دموگرافیک مانند جنسیت و پی بردن به تفاوت‌ها، آموزش‌های تربیتی-اخلاقی از سوی دانشگاه‌ها در نظر گرفته شود.
این پژوهش در فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری منتشر شده است.
انتهای پیام