رها می‌شوی در رنگ، در نقش، در داستان و افسانه؛ با ماهیان غوطه‌ور در خیال بافنده، شن‌ریزه‌های کف رودخانه را طی می‌کنی، می‌روی تا انتهای آرزوهای بر باد رفته. رنگ را لمس می‌کنی و داستان را مرور می‌کنی، از کجا آمده‌ایم و به کجا روان هستیم. طی مسیر می‌کنی و خیال خود را پرواز می‌دهی در دشت‌های منطقه. سرسبز گاهی زرد گاهی سرخ. بال می‌گشایی رها از غصه‌ها پرواز می‌کنی می‌روی به دوردست‌ها و ناگهان خود را در گره‌های درهم تنیده قلتوق می‌یابی و می‌بینی که زندگی کرده‌ای در این نقش و طرح.
تا به حال به نقش و نگار فرش‌ها فکر کرده‌اید؛ فکر کرده‌اید که فرش می‌تواند زبان نوشتار مردمان گذشته باشد، مردمانی که برای ثبت دیده‌ها، طبیعت، فرهنگ، عادت و سنن خود، گره را بر قامت تار و پود می‌نشاندند؛ گره کنار گره‌ای دیگر می‌نشیند و رج به رج اصالت و فرهنگ جاودانه می‌شود.
توجه به نقش و نگار، اشکال هندسی، قرینه‌گی، رنگ‌بندی و ... فرش‌ها برای همه افرادی که سر به هوا نیستند، اتفاق عجیبی نیست اما کم‌تر کسی در رابطه با اصالت این نقشه و رنگ‌ها اطلاعی دارد ولی در این میان نقشه‌هایی هستند که به واسطه ثبت جهانی شدن، مرزهای جغرافیایی را در نوردیده و زیبایی‌اش چشم جهانیان را می‌نوازد، این در حالی است که در زادگاهش رو به فراموشی گذاشته و مهجور مانده است.
قلتوق؛ قریب غریب
قولتوق را کم و بیش بازاری‌ها می‌شناسند ولی مردم تقریبا نه. به دلیل از دور خارج شدن فرش دستباف از سبد خانوار به خاطر وضعیت اقتصادی، متاسفانه توجه به این نوع فرش و نقشه‌هایش مغفول مانده و تلاشی برای بازشناسی آن از سوی اهالی فرش صورت نمی‌گیرد.
«قلتوق» روستایی در شهرستان ایجرود در جاده دندی و مسیر بیجار قرار دارد و نزدیکی به بیجار سبب شده که نقشه قلتوق با توجه شباهت‌هایی که با فرش این منطقه دارد؛ گاهی به نام فرش این منطقه به فروش برود ولی فرش‌شناسان به راحتی تفاوت بین این دو را متوجه می‌شوند؛ چراکه این نقشه در شیوه بافت و گره زدن متفاوت‌تر از فرش بیجار است.
برای اطلاع از بافت و نقشه فرش قلتوق با افراد زیادی تماس گرفتم و در نهایت آدرس آقای قدیمی را به من دادند. برای دیدنش به سرای ناصری در بازار بالا رفتم. از پشت شیشه آقای قدیمی تفاوت کمی با تصورات من از یک حاجی‌بازاری قدیمی و فرش‌فروش داشت؛ روی لایه‌های زیادی از فرش نشسته بود و با یک مشتری حرف می‌زد.
سلام من را به گرمی جواب داد، اعتماد به نفسم برای ادامه صحبت‌ها بیشتر شد؛ دنیادیده بود و آگاه از زمان حال و روزگار. زبان آذری را برای ادامه صحبت‌ها و مصاحبه انتخاب کرد و برایم از هویت اصیلی که زبان‌ها دارند و لزوم جاودانگی آن صحبت کرد.آقای قدرت قدیمی با تاکید بر اینکه زنده نگه داشتن زبان مادری در کنار زبان رسمی کشور، وظیفه هر قوم و نژادی است، می‌گوید: احساس مسئولیت در قبال زبان و یا هرآنچه که از نیاکان‌مان به ما رسیده سببب جاودانگی آن می‌شود. مثلا نقشه‌هایی در فرش در گذشته وجود داشت که به دلیل ثبت نشدن فراموش شده و یا به علت تغییرات در گذر زمان، شاکله اولیه خود را از دست داده است.
به نقشه فرش قلتوق اشاره می‌کنم، تاکید می‌کند که سؤال‌هایم را یکی‌یکی ازش بپرسم و میان حرفش سؤالی نپرسم تا کلامش قطع نشود و پاسخ‌ها یادش نرود. قلتوق را روستایی در این استان معرفی کرده و می‌گوید: این نقشه را نه فقط در این روستا، بلکه در روستاهای اطراف نیز می‌بافند و نمی‌توان گفت که این نقشه منحصراً برای این روستا است و حتی افرادی که به شهرهایی مثل زنجان کوچ کرده‌اند، هنوز هم این نقشه‌ها را می‌بافند.
وی با بیان اینکه فرش قلتوق در اندازه‌های پشتی، ذرع و چارک (۸۰*۱۲۰)، ذرع و نیم (۱۰۰*۱۵۰) و قالیچه (۲۰۰*۱۲۵) بافته می‌شود، می‌افزاید: در گذشته این فرش در دو نوع بافته می‌شد، یکی برای استفاده فرد بافنده و دیگری برای فروش. آنچه که برای خود می‌بافتند نیز به دو نوع برای استفاده در خانه و جهیزیه عروس تقسیم می‌شد و فرشی که برای جهاز عروس بافته می‌شد؛ در مراحل مختلف توجه بیشتری به آن می‌شد و ارزش و کیفیت زیادی داشت.
این فرش‌فروش قدیمی که شغلش را از پدرش به ارث برده و این میراث گران‌بها را به فرزندانش نیز هدیه داده است، ادامه می‌دهد: در گذشته رنگرزی این فرش‌ها بیشتر به صورت گیاهی و در خود روستا انجام می‌شد که ثبات بالایی داشت. پس از مدتی پشم‌ها پس از چیده شدن و تبدیل به نخ به وسیله حجره (چرخ نخ ریسی ابتدایی) و تاب دادن توسط دست، به شهر آمده و در رنگ‌رزی‌ها، رنگ می‌شد. در دوره‌ای نیز رنگ‌های آلمانی به بازار ایران راه پیدا کرد که ثبات بسیاری داشت و پس از سال‌ها استفاده نیز کیفیت آن بیشتر می‌شد.
قدیمی عنوان می‌کند: وقتی بازار فروش فرش رونق گرفت و تجارت خوبی برای فرش برقرار شد، متاسفانه کیفیت کار پایین آمد و دیگر از رنگ‌های گیاهی و آلمانی استفاده نشد و کیفیت رنگ‌های استفاده شده نیز پایین آمد و فرش‌ها رنگ پس داد. وقتی به تولید خود ارزش بدهیم، هویت خود را حفظ و ارتقا می‌دهیم و بی‌توجهی به این مهم نیز می‌تواند آثار زیان‌باری را برای هر هنر و یا صنعتی داشته باشد.
وی در رابطه با ویژگی‌های نقشه قلتوق، تصریح می‌کند: نقشه این فرش تاکنون ثابت مانده است. شاید به نقشه این فرش، طرح‌هایی اضافه شده باشد ولی اصالت آن حفظ شده و گاهی تغییرات سلیقه‌ای در رنگ و زنجیره آن ایجاد شده است. بافت قلتوق در نوع گره زدن (ایلمه) متفاوت است که برخی با دست و برخی با قلاب آن را می‌بافند و آنچه که به طور نهایی بافته می‌شود، به لحاظ ضخامت و بافت کاملاً متفاوت با یکدیگر است.
رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان زنجان نیز در رابطه با این نقشه می‌گوید: در آخرین روزهای سال ۹۵، نقشه‌های قلتوتق، بیدگینه و خمسه از استان زنجان و سه نقشه دیگر ثبت ملی شد. این نقشه جزو نقشه‌های با اصالت و قدیمی بافته شده در این استان است.
محسن جعفری ادامه می‌دهد: کیفیت فرش دستباف استان زنجان بسیار ارزشمند و بی‌نظیر بوده و طبیعی بودن مواد پشم و ابریشم و نیز رنگ مورد استفاده در تولیدات فرش زنجان باعث افزایش کیفیت این فرش‌ها می‌شود. بیشترین نقشه‌هایی که در استان بافته می‌شود، طرح بیدگینه، طرح قلتوق و طرح ماهی افشار است که در این بین، طرح ماهی افشار نیز بیشترین میزان خرید و فروش را به خود اختصاص داده است.
وی می‌افزاید: زنجان بیش از ۶۰ هزار بافنده فرش دستباف دارد و در سال بیش از ۱۲۰ هزار مترمربع فرش توسط قالی بافان استان بافته می‌شود که بیش از ۴۳ درصد تولیدات فرش دستباف زنجان نیز شامل فرش پشمی درشت‌بافت است.
این مسئول خاطرنشان می‌کند: تولید نقشه‌هایی که ثبت ملی شده، علاوه بر اینکه سبب می‌شود خریدار خارجی همواره این طرح را در بازار ببیند و این نقشه رو به فراموشی نرود. همچنین در بازار داخلی نیز مصرف‌کننده نقشه‌هایی اصیل که منطبق با محیط زندگی خود است، را در دسترس دارد که برای تحقق این مهم، آموزش بافندگان و فرهنگ‌سازی بافت این طرح‌ها نیاز است.
وزیر تعاون، کار و رفاه‌اجتماعی در سفر خود به زنجان چهار محور را برای افزایش اشتغال در این استان تعیین کرد که یکی از آن موارد تقویت اشتغال‌های خانگی و صنایع‌دستی بود؛ چراکه مشاغل خانگی با سرمایه‌گذاری اندک، اشتغال بیشتری را به نسبت به سایر صنایع ایجاد می‌کند و این نوع مشاغل، زنان را که نیمی از جامعه هستند، بیش از مردان وارد فضای اقتصادی جامعه خواهد کرد. همچنین پرداختن به صنایع‌دستی به عنوان هنر - صنعت علاوه بر ابقای هنر، سبب درآمدزایی و گرایش جوانان برای تولید و اشتغال و خویش‌فرمایی می‌شود.
مدیر اجرایی طرح ملی مشاغل خانگی در زنجان، در رابطه با این طرح می‌گوید: طرح ملی توسعه مشاغل خانگی در ۳۱ استان توسط وزارت تعاون، کار و رفاه‌اجتماعی به عنوان کارفرما و ناظر و جهاددانشگاهی به عنوان مجری طرح در حال اجرا است. طرح ملی توسعه مشاغل خانگی از برنامه‌های اشتغال فراگیر است که در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی، تولید، پشتیبانی و مانع‌زدایی‌ها، کمک و حمایت از کسب و کارهای خرد در حال اجرا است.
لیلا اجلی ادامه می‌دهد: اجرای این طرح در سه فاز پیش‌بینی شده که فاز اول شناسایی و اولویت‌بندی مزیت، ظرفیت و پتانسیل‌های اشتغال در حوزه مشاغل خانگی است. فاز دوم به توانمندسازی متقاضیان از طریق مشاوره، راهنمایی، استعدادسنجی، بهره‌گیری از آموزش‌های کوتاه‌مدت کارآفرینی، شناخت بازار و مسائل مالی و فاز سوم به تعامل با فعالان عرصه فروش محصولات مشاغل خانگی، اتصال به بازار و ارتباط با برندهای معروف بازار فروش می‌پردازد.
وی با بیان اینکه قالی‌باف و بافنده تابلوفرش بیشترین متقاضی را در بین رسته‌های اعلامی برای استان زنجان دارد، می‌افزاید: رشته‌هایی که به عنوان مزیت در استان به آن پرداخته شده، شامل قالی‌بافی، بافنده تابلوفرش، گلیم‌بافی، قلم‌زنی، خیاط لباس، ملیله‌سازی، تولیدات چرمی دست‌دوز، ویرایشگر متون، گیاهان دارویی، مترجم (کتاب و مقاله)، برنامه‌نویس، انیماتور، پرورش‌دهنده گوسفند و بز، پرورش‌دهنده زنبور عسل و ملحفه‌دوز است.
قلتوق؛ قریبی در حال فراموشی
صنعت فرش همه مولفه‌های اقتصاد مقاومتی را دارد و نیاز است که پیش از گذشته به آن توجه شود. در چند سال اخیر بی‌توجهی و بی‌مهری به هنر صنعت فرش دستباف افزایش پیدا کرده است و این امر باعث شده که جایگاه این کالای فاخر در بخش تولید و صادرات کاهش زیادی پیدا کند.
در چند سال گذشته شاهد خروج اساتید طراحی و استادکاران ماهر قالی‌باف و پژوهشگران این هنر - صنعت به کشورهای همسایه هستیم که با رفتن نیروهای فنی و هنرمند، جایگزین دیگری پیدا نخواهند کرد و این نام‌آوران با خود افتخار، فرهنگ، فن کوزه‌گری و هنر سه‌هزار ساله ایران را به رقبا و کشورهای همسایه هدیه خواهند داد.
اگر تاکنون رقبا فقط طرح‌های ما را برداشته و تولید می‌کردند، دیگر نیاز به این کار ندارند؛ چراکه اصل صاحب فن و صاحبان طرح‌ها را در اختیار دارند. متولیان امر باید به این صنعت نگاه ویژه‌ای داشته باشند تا بتوانیم با رونق صنعت فرش در کشور نه تنها به اشتغال کمک کنیم، بلکه در سطح اقتصاد کلان و صادرات کشور نقش مهمی ایفا کنیم تا نقشه‌هایی مانند قلتوق در زادگاه خود غریب نشود.
انتهای پیام