نیاز انسان به سرپناه و مأمن در سراگاه بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است. در ایران زمین، در گذشته بسیار دور آثار و مظاهری از این‌گونه بناها و استراحتگاه‌های بین راه دیده می‌شود که بسیاری از آنها را می‌توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد.
احداث کاروانسرا در منطقه، سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و ساخت آن در جاده‌های کاروانی به منظور استراحت و سرپناه، در ادوار مختلف به ویژه دوره اسلامی، از اهمیت خاصی برخوردار بوده‌است. نمونه‌های بسیار زیبا و جالب توجه از معماری این‌گونه بناها که در پهنه سرزمین ایران از کرانه‌های رود ارس تا سواحل خلیج فارس به یادگار مانده، معرف ذوق هنری و مهارت معماران، بنایان و استادکارانی است که در دوره‌های تاریخی ناهمگون و با توجه به نیازهای گوناگون، باعلاقه فراوان در طریق تحول، تکامل، زیبائی و گسترش کاروانسراها کوشیده‌اند. خراسان جنوبی نیز سهمی از این تحول دارد.
به گزارش ایسنا، حال ارزیابان یونسکو آمده‌اند تا ارزیابی کنند حال و روز کاروانسراهای خرسان جنوبی را و برایشان نسخه جهانی شدن بپیچند؛ نسخه‌ای که حال نزار گردشگری استان بدان نیاز مبرم دارد چراکه خراسان جنوبی با وجود آثار مختلف تاریخی‌اش و نفس کشیدن ساختمان‌ها و بناهایی قدیمی در دل آن، هنوز آن چنان که باید شناخته شده نیست و گویی حتی مردم کشور نیز آن را آن چنان که باید نمی‌شناسند.
بازدیدی برای برند جهانی
پس از پیشنهاد ثبت کاروانسراهای کشور در فهرست میراث جهانی و در ادامه بازدید از سایر استانها، ارزیاب یونسکو از کاروانسراهای خراسان جنوبی نیز بازدید کرد. کاروانسراهای سرایان، ده محمد، خان و چهل پایه طبس مورد بازدید و ارزیابی قرار گرفت.
قدمت این بناها به دوران صفویه تا قاجاریه باز میگردد. طرح و نقشه معماری این بناها با سایر کاروانسراها تفاوت‌هایی دارند. وجود بادگیر، موقعیت قرارگیری شترخان‌ها، بناهای واجد ارزش پیرامونی، تزئینات آجری و مصالح بکار رفته از جمله این ویژگی‌ها هستند.
از سال‌های گذشته مرمت و بازسازی آنها آغاز شده است. تاکنون نیز بیش از ۷۰ میلیارد ریال در کاروانسراهای خراسان جنوبی توسط بخش خصوصی و اداره کل میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی هزینه شده است. در خراسان جنوبی ۲۳ کاروانسرا در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است.
کاروانسرای سرایان در یک قدمی ثبت جهانی
محمد عرب، مسئول میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سرایان گفت: کاروانسرای سرایان در یک قدمی ثبت جهانی قرار گرفته است.
وی اظهار کرد: پس از معرفی و بازدیدهای کارشناسان مختلف و تاییدیه‌های اولیه، بررسی نهایی بنای تاریخی کاروانسرای سرایان، روزپنج‌شنبه ۱۵ مهرماه توسط ارزیاب یونسکو به منظور ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو انجام شد و این بنا بعنوان اولین اثر شهرستان سرایان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت خواهد رسید.
مسئول میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سرایان افزود: در بازدید ارزیاب یونسکو، محمدحسن طالبیان مشاور وزیر، سیدهادی احمدی روئینی مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی وزارت و جمعی از کارشناسان وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان، معاون سیاسی فرمانداری، معاون میراث فرهنگی استان، معاون شهردار سرایان، شورای اسلامی شهر سرایان و تعدادی از کارشناسان اداره‌کل استان و جمعی از مردم و مسئولین محلی حضور داشتند.
عرب گفت: مرمت کاروانسرای سرایان از سال ۱۳۸۵ آغاز شد و فاز اول این پروژه سال ۱۳۸۹ به بهره‌برداری رسید که در این مرحله بنا تقریباً مرمت شد و در ادامه از سال ۱۳۹۰ تکمیل فاز اول موزه (اعلان حریق، سیستم پایش تصویری، سیستم روشنایی و نورپردازی و ...) و راه‌اندازی فاز دوم موزه انجام شد. همچنین ساختمان اداری میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان سرایان جابجا و نصف بنا تبدیل به اقامتگاه بوم‌گردی شد و غرفه‌های بیرونی در اختیار صنعت‌گران صنایع‌دستی قرار گرفت.
وی بیان کرد: کف‌سازی و جداره‌سازی معبر روبروی کاروانسرا، محوطه‌سازی پشت‌بام آب‌انبار، مرمت فضای داخلی غرفه‌های بازار میثم، مرمت کامل حمام، مرمت نمای بازار میثم و... در طول این سال‌ها انجام شد و جمع‌آوری میدان کوثر و محوطه‌سازی روبروی بازار و حمام و شروع محوطه‌سازی و احداث بوستان محله‌ای در محوطه روبروی کاروانسرا از محل اعتبارات ستاد بازآفرینی شهری و با مشارکت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، شهرداری و راه و شهرسازی در حال اجرا است.
وی افزود: کاروانسرا در مجموعه تاریخی شامل مسجد دوره صفوی، حمام با سنگ کتیبه به تاریخ ۹۵۱ هجری قمری، آب‌انبار با کتیبه‌ای به تاریخ ۱۰۷۸ هجری قمری و بازار قدیمی شهر قرار دارد.
مسئول میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سرایان ادامه داد: تجمیع کارگاههای آهنگری و زنگوله‌سازی در محل بازارچه و افزایش از ۲ کارگاه به ۹ کارگاه و راه‌اندازی کارگاه خراطی و تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی و ترغیب مالکین به احیاء بازار (هرچند کامل محقق نشد ولی ادامه‌دار خواهد بود)، از دیگر فعالیت‌های انجام شده است.
عرب گفت: احیاء هنرهای بومی و سنتی با مستندنگاری و ثبت در فهرست میراث معنوی کشور (از جمله آهنگری سنتی و زنگوله‌سازی، خراطی، مراسم آب‌گیری آب‌انبارها، مراسم روز برات در شهر سرایان، هنر چادر شب‌بافی، کفش چرمی و چکن‌دوزی) و همچنین ثبت ۶ اثر و جاذبه طبیعی در فهرست میراث ملی و ۴۹ اثر تاریخی و ۲۰ اثر در شرف ثبت ملی و... در کنار جاذبه‌های گردشگری متنوع نظیر کویر زیبای سه قلعه یا بهشت منجمان و کویرنوردان و منطقه نمونه گردشگری مصعبی، کریمو، غاز زیبای بتون، روستاهای ییلاقی و ... همگی ظرفیت‌ها و پتانسیل‌هایی هستند که پازل گردشگری شهرستان را تکمیل کرده‌اند و ثبت جهانی کاروانسرا نقطه عطف گردشگری در شهرستان سرایان خواهد بود.
وی افزود: مجموعه تاریخی شهر سرایان، مجموعه تاریخی شهر سه قلعه، آب‌انبارهای شهر آیسک، کویر زیبای سه‌قلعه بهشت منجمان و کویرنوردان، آب‌انبارهای شهر سرایان، غار بتون، مجموعه آبشارهای دره‌کلگی و دوتگی واقع در منطقه سبزرود، منطقه گردشگری کریمو و مصعبی و روستاهای ییلاقی شمال شهرستان، کال زو و منطقه گردشگری زابر، برخی از آثار جذاب تاریخی و طبیعی شهرستان سرایان هستند که آب انبارهای شهرستان و مجموعه کال زو و آبشارهای دره سبزرود نیز قابلیت کاندید شدن برای ثبت جهانی را دارند.
مسئول میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سرایان اظهار کرد: فعالیت ۱۰ اقامتگاه بوم‌گردی فعال، دو واحد رستوران بین‌راهی، دو دفتر خدمات مسافرتی و گردشگری، دو مجتمع بین‌راهی و شش طرح گردشگری در حال اجرا که تا پایان سال حداقل ۳ طرح جدید به بهره‌برداری خواهد رسید، از دیگر ظرفیت‌های ایجاد شده برای گردشگران و در راستای ایجاد اشتغال و استفاده از ظرفیت‌های شهرستان است.
عرب گفت: کاروانسرای سرایان به همراه آب انبار، مسجد، حمام و بازار یک مجموعه تاریخی را تشکیل می‌دهند. بنا به شیوه دو ایوانی ساخته شده و فضاهای معماری آن عبارت از سر در ورودی، هشتی، صحن، ایوان‌ها و حجره‌های متعدد است. این بنا با شماره۸۷۳۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
وی اظهار کرد: برنامه‌های مرمت، حفظ، احیاء و بهره‌برداری از بناهای تاریخی شاخص شهرستان بر مبنای ثبت حداقل یک اثر در فهرست میراث جهانی بوده و تمام برنامه‌های مرمتی و احیاء مشاغل صنایع‌دستی در محدوده تاریخی شهر سرایان از جمله مرمت حمام تاریخی، مرمت و احیاء بازار میثم و تجمیع کارگاههای چلنگری و زنگوله‌سازی، کمک به ایجاد کارگاههای تراش سنگ و خراطی و راه‌اندازی اقامتگاه بوم‌گردی، همچنین مرمت آب‌انبار و محوطه‌سازی اطراف بناها و محوطه‌سازی میدان کوثر و ... برای تحقق هدف ثبت جهانی این مجموعه بوده است.
مزایای ثبت ملی شدن
مسئول میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سرایان گفت: کاروانسراهای ایرانی همچو خانه ایرانی، باغ ایرانی، قنات ایرانی و برج ایرانی دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که بدون در نظر گرفتن ارزش معماری خاص آن از لحاظ جایگاه اجتماعی، فرهنگی و تعاملات ساختاری دارای ارزش‌های بالایی است. به دور از تعریف و گسترش کالبدی کاروانسراها آنچه اهمیت پیدا می‌کند مولفه‌های فرهنگی اجتماعی است که در اعصار مختلف در آن طی شده و استمرار یافته است و در طول چند هزار سال بدون گسست ارزش‌های معماری ایران در کنار فرهنگ جامعه حفظ شده است.
عرب بیان کرد: محدوده تاریخی شهر سرایان شامل کاروانسرا، آب‌انبار، حمام، بازار و مسجد جامع یک مجموعه تاریخی و مرکز محله زنده شهری هستند که هنوز جایگاه اجتماعی خود را حفظ کرده و زنده‌ترین نقطه شهر است و مردم تعاملات خوبی با این محدوده دارند؛ در مجموع شهرستان سرایان ۲۸۶ اثر تاریخی، طبیعی و معنوی دارد که ۶۳ اثر از این تعداد، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
عرب گفت: ثبت جهانی شدن آثار، منافع متعددی مثل جلوگیری از تخریب و حفاظت از آن، اعطای کمک‌های مالی، حفاظتی و اطلاعاتی برای حفاظت از اثر ثبت شده دارد. مسائل اقتصادی ناشی از ثبت‌های تاریخی از دیگر نتایج ثبت جهانی است و هرگاه اثری، ثبت جهانی شود خود به خود به لیست مقاصد گردشگری داخلی و بین المللی نیز افزوده می‌شود؛ که قطعا ورود گردشگر می‌تواند فواید مالی زیادی داشته باشد. ثبت جهانی شدن یک اثر تاریخی قطعا به افزایش احساسات ملی‌گرایانه و هویتی نیز کمک زیادی می‌کند و همچنین ریشه‌دار بودن آن ملت را اثبات می‌کند.
به گفته مسئولان میرث فرهنگی، کاروانسراهای استان به همراه ۵۶ کاروانسرای دیگر در سطح کشور به صورت زنجیره‌ای در دست بررسی سازمان یونسکو برای ثبت جهانی هستند و در صورت تایید، این پرونده‌ها در تابستان ۱۴۰۱ در مجمع یونسکو مطرح و به تصویب نهایی خواهند رسید.
مرمت‌ها ادامه دارد
علی شریعتی‌منش، معاون میراث‌فرهنگی خراسان جنوبی نیز از آغاز گام دوم مرمت و بازسازی کاروانسرای خان شهرستان طبس خبر داد و گفت: کاروانسرای خان مربوط به دوره قاجاریه است و در مسیر جاده قبلی طبس به یزد قراردارد. این این اثر تاریخی شامل هشتی ورودی، حیاط، اصطبل و حجره‌هایی در اطراف حیاط ش‌نشین و همچنین بادگیر است. تزئینات آجری و بادگیر این بنا بسیار زیبا و چشم‌نواز است.
وی ادامه داد: در مجاورت بنا فضاهای باارزش دیگری مانند حوض انبار و قلعه مربوط به دوره صفوی قراردارد و مرحله دوم مرمت این کاروانسرا که از گزینه‌های ثبت جهانی کاروانسراها نیز است شامل خاک‌برداری حیاط، اصطبل، بازسازی ازاره آجری حیاط، حذف الحاقات و پیرایش محیط پیرامون بنا بوده است.
معاون میراث‌فرهنگی خراسان جنوبی همچنین از آغاز مرمت و بهسازی کاروانسرای ده محمد شهرستان طبس خبر داد و گفت: کاروانسرای ده‌محمد مربوط به دوره قاجاریه است و در مسیر طبس به بشرویه قراردارد. این اثر تاریخی شامل هشتی ورودی، حیاط، اصطبل و حجره‌هایی در اطراف حیاط، شاه‌نشین و همچنین چهار برج است.
وی افزود: طاق‌نماهایی در بیرون بنا نیز ساخته شده است. مصالح اصلی بکار رفته در بنا سن و آجر است و در مجاورت بنا و در ضلع غربی آن آب‌انباری نیز ساخت شده است. مرمت این کاروانسرا که از گزینه‌های ثبت جهانی کاروانسراها نیز است شامل خاک‌برداری و دیوار چینی سنگی اصطبل (شترخان)، بازسازی برج و نمای بیرونی سنگی، حذف الحاقات و پیرایش محیط پیرامون بنا بوده است.
انتهای پیام