به گزارش ایسنا، جواد شعرباف، عضو هیات علمی گروه غرب آسیا در دانشکده مطالعات جهان در یادداشتی نوشته است: در حوزه سیاست نیز تقریبا همین سه دسته رفتار، جهت گیری عمومی واحدهای سیاسی را شکل می‌دهد. دسته نخست رفتارهای تعاملی را در سیاست خارجی در پیش می‌گیرند و آرمانی می‌اندیشند و درصدد برپایی صلح در جهان می‌کوشند و آرمانگرایی را پیشه می‌سازند. ویلسونیسم نماد این گونه از جوامع است که ذات انسان‌ها را خوب و جنگ را عرضی تلقی می‌کنند. دسته دوم واقعگرایانند و جهان را سرشار از شر و شور می‌دانند و ذات انسان را متمایل بدان و در پیشگاه لویاتان جهانی سر فرو می آورند و صلح را امری تخیلی و فاصله میان دو جنگ می دانند و قدرت را غایت جهان می دانند و برای رسیدن بدان از هیچ جنایتی فروگذار نمی کنند. دسته سوم میان این دو گروه در نوسانند و بهترین آنها بی طرفی و بی سیاستی از دو نوع قبل را پیشه می کنند و داعیه پرهیز از درافتادن در هر دو ورطه را دارند. سوئیس نماد این سبک رفتاری در سیاست خارجی است. دیپلماسی مورد نظر هر گروه البته مزایا و معایبی دارد که در این مجال فرصت بررسی آنها نیست. مهمترین مسئله مورد عنایت هر سه مکتب فوق، توجه به موضوع رقابت های جهانی بر سر منابع اندک و به شدت مورد تقاضاست.
یکی از مهمترین منابعی که زمینه رقابت‌ها و جنگ‌ها و درگیری‌های نظامی را فراهم می‌کند، درگیری بر سر منابع کانی و مهمترین آنها "آب" است. بی تردید مهمترین نیاز حیاتی جوامع بشری، آب است و دستیابی بی هزینه، کم خطر، پایدار و طولانی مدت به آب، همواره معضل کشورهای منطقه خاورمیانه بوده است... بحث تأمین آب شیرین باعث شده است به‌منظور جلوگیری از بروز منازعات در مقیاس‌های ملی و منطقه‌ای، قراردادها، پیمان‌نامه‌ها و توافق‌های زیادی برای تقسیم آب‌های بین‌المللی میان کشورها و یا مدیریت رودهای بین‌المللی به امضا برسد. کشورها در موارد متعددی با بکارگیری روش‌های مذاکره و تعامل و حل‌وفصل مسالمت‌آمیز منازعات بر سر مسئله آب یا همان دیپلماسی آب اقدام به همکاری کرده‌اند. دیپلماسی آب به معنی توان بالقوه درگیری و خشونت یا برعکس، همکاری و مدیریت بر سر منابع آب مشترک و بین‌المللی است که با ادامه روند کمبود یا گاه بحران در سال‌های اخیر، بسیار مورد توجه واقع شده است. دیپلماسی آب، توانایی کشورهای ذینفع در مدیریت آب‌های مشترک است تا وضعیت پایدار سیاسی برای استحصال آن به دست آید (دهشیری & حکمت‌آرا, ۱۳۹۷, ص. ۶۰۰). دسترسی به آب شیرین که در سراسر جهان با بحران روبروست، با امنیت و ثبات جوامع انسانی رابطه‌ای تنگاتنگ دارد. عدم دسترسی به آب، توسعه اقتصادی را مختل می‌کند و عدم توسعه اقتصادی یا نرخ پایین توسعه و رشد اقتصادی، امنیت غذایی، رفاه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جوامع را به خطر می‌اندازد (عراقچی س. , ۲۰۱۵, ص. ۹۹).
اهمیت و جایگاه دیپلماسی آب در کشور
در سده اخیر موضوع ریزش های جوی تحت تاثیر روند رو به رشد فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی به شدت کاهش یافته است. این کاهش نزولات جوی، در درازمدت سبب خشکسالی در منطقه و در کوتاه مدت باعث بروز جنگ و درگیری های مختلف شده است. در طول نیم قرن اخیر و تا سال ۲۰۰۶، بیش از ۳۷ مورد خشونت بین کشورها بر سر آب گزارش شده و همه آنها به جز تعداد اندکی (هفت مورد) به خاورمیانه مربوط بوده است (عراقچی س. , ۲۰۱۵, ص. ۱۰۰). ج.ا.ایران نیز ازجمله کشورهایی است که در حوضه‌های مشترک بین‌المللی و همچنین در منطقه خشک و پرتنش خاورمیانه قرار گرفته است. ایران دارای شش حوزه آبریز اصلی است که همه آنها با بحران کم‌آبی مواجه هستند.
ج.ا.ایران با هفت کشور مرز زمینی دارد و حدود ۲۷ درصد از مرزهای کشور ایران را مرزهای آبی تشکیل می‌دهند (مظفری, حاجی‌حسینی, & حاجی‌حسینی, ۱۳۹۷). ج.ا.ایران به دلیل داشتن مرزهای آبی طولانی با همسایگانش و مشترک بودن در حوضه‌های آبریز فرامرزی، ظرفیت قابل توجهی برای کاربست دیپلماسی آب محور در سیاست خارجی خود با همسایگان دارد. این منابع آبی، در شرایطی خاص هم می‌تواند باعث ایجاد تنش و منازعه بین کشورها شود و هم تعامل و همگرایی میان طرفین را زمینه سازی کند. البته تجربه نشان داده است که معمولا این تضاد و تعارض در سطح منطقه بر سر آب‌های مشترک محتمل‌تر به نظر می‌رسد. قراردادهای آبی بین‌المللی نظیر پروتکل‌ها، موافقت‌نامه‌های دو یا چندجانبه، و معاهدات براساس حقوق برابر کشورهای ذینفع در استفاده از منابع آب مشترک بین این کشورها در احتمال کاهش اختلاف و مناقشه ضروری است. اما شرایط همیشه تابعی از مفاد قراردادها نیست و اوضاع جوی و خشکسالی عجیب و طولانی، در بطن خود ناامنی ها و رقابت های جدی بر سر منابع آبی را گسترش داده است.
دیپلماسی آب می‌تواند نقش موثری در همکاریهای تجاری، اقتصادی، مسائل زیست محیطی و همچنین مسائل سیاسی ایفا کند و این امر طالب مدیریت دقیق و جامع است تا بین ایران و همسایگان وضعیت پایداری به وجود آورد. به نظر می‌رسد دیپلماسی آب کشور، نیازمند ایجاد زیرساخت‌هایی با مشارکت و همکاری چندین بازیگر در این حوزه است. فقدان این زیرساخت ها و تفاهم مشترک بر سر نحوه استفاده از حقابه ها، می تواند دامنه منازعات را کاهش داده یا بر آن بیفزاید. برای مثال مشکلات آبی بین ایران، عراق و عراق و ترکیه منجر به خشکی برخی از تالاب‌های بین‌النهرین و به‌ویژه تالاب هورالعظیم و همچنین تشدید پدیده ریزگردها شده است. برای ایجاد توافق پایدار بهتر است کشورها بین مسئله آب و سایر مسائل، نظیر تجاری (مبادله کالا و بازارهای مشترک)، فرهنگی و تاریخی و غیره، به‌عنوان راه‌حلی برای دیپلماسی آب پیوند برقرار کنند (بنی‌حبیب & دولت‌آبادی, ۲۰۱۷). بنابراین علاوه بر آمادگی زیرساختی و فنی در داخل کشور، زمینه‌سازی‌های بین‌المللی و تدوین و اتخاذ یک دیپلماسی آب فعال با هدف جلب همکاری و اعتماد دیگر کشورها، ضروری و اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد. داشتن روحیه مسئولیت‌پذیری و همکاری در قبال بحران آب نیز، سرمایه خوبی برای جلب اطمینان کشورها خواهد بود. با این روند می‌توان از مسائل بالقوه‌ای نظیر تشدید کانون ریزگردها، تغییر اقلیم منطقه و بیابان‌زایی، تهدید سلامت مردم منطقه، تهدید امنیت غذایی و سیل مهاجرت به سمت شهرهای بزرگ به خصوص مناطق مرکزی و در مجموع کاهش اشتغال و عقب ماندگی اقتصادی، جلوگیری کرد.
هدف اساسی در راهبرد دیپلماسی آب این است که در مراوده با همسایگان، منافع آبی کشور از منابع مورد مناقشه به شکل مناسبی تامین شود. دانش و علم در دیپلماسی و مذاکرات آب از اهمیت بالایی برخوردار است و استفاده غیرعلمی برای چنین تصمیم‌گیری‌هایی منجر به بحران و تنش می‌شود (سامعی, اخباری, & حیدری, ۲۰۲۰, ص. ۱۷۴). به نظر می‌رسد برای تقویت و فعال‌سازی دیپلماسی آب در راستای تامین اهداف و منافع ملی، اقدامات زیر از سوی ج.ا.ایران ضروری است.
- مشخص کردن رژیم حقوقی حاکم بر منابع آب مشترک
- استفاده از تجربیات کشورهای موفق در زمینه دیپلماسی آب
- تفکیک دیپلماسی آبی کشور در قبال کشورهای فرادست و فرودست
- حل‌وفصل مسئله بهره‌برداری از منابع مشترک بین ایران و همسایگانش در فضایی کاملا تعاملی
بدیهی است که در جریان همکاریهای مستمر منطقه‌ای و بین‌المللی و دیدار و گفتگو بر سر مسئله آب با مقامات مربوطه و ارائه راهکار و مشارکت در برنامه‌های بین‌المللی می‌توان در راستای تامین اهداف و منافع ملی گام برداشت و مناسبات و تعاملات دوجانبه و چندجانبه با دیگر کشورها را در حوزه‌های مختلف گسترش داد. این امر محقق نخواهد شد مگر با بهره‌گیری از دیپلماسی قوی در حوزه آب که زمینه رشد و بالابردن بنیه علمی کارشناسان این حوزه در کشور احساس می‌شود.
با توجه به تخصصی‌شدن فعالیت‌های دیپلماتیک، امروزه علاوه بر وزارت امور خارجه، دهها سازمان و نهاد دیگر درگیر مسائل دیپلماتیک شده‌اند. در این راستا وزارت امور خارجه باید اقتدار و توان لازم برای هماهنگی فعالیت‌های دیپلماتیک برخوردار باشد. میزان موفقیت در ایفای این نقشِ مهم نیازمندِ داشتن مهارت متناسب با دیپلماسی امروز جهان است. ضرورت برگزاری دوره عالی دیپلماسی آب نه تنها برای دیپلمات‌های رسمی، بلکه برای کارشناسان حوزه آب و محیط زیست، مدیران وزارت نیرو، سمن های حوزه محیط زیست، مدیران ارشد وزارت کشور و سیاست‌گذاران کلان کشوری با هدف آشنایی با نقاط قوت و ضعف نظام جمهوری اسلامی در مسئله بحران آب بسیار موثر، کاربردی و مفید خواهد بود.
اهمیت دیپلماسی آب در سیاست خارجی و نقش آن در بهینه‌سازی روابط
افزایش توانایی ارزیابی و دستیابی به سوالات بسیار مهم در ارتباط با انتخاب‌های سیاسی و گزینه‌های اجرایی در میان گزینه‌های توسعه یا همان ظرفیت‌سازی در زمینه دیپلماسی آب، امری مهم در تصمیم‌گیری‌های کلان و ارتباطات بین‌المللی است. ایجاد ظرفیت در کشورها برای شکل‌گیری روابط و سپس سازمان‌دهی آنان از اهمیت بالایی برخوردار است (بنی‌حبیب & دولت‌آبادی, ۲۰۱۷). به لحاظ بین‌المللی نیز دیپلماسی آب نقش قابل توجهی در بهینه‌سازی روابط دو کشور در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و حفظ و گسترش آن دارد. آب معمولاً به عنوان یک کالای راهبردی، دارای ارزشی اقتصادی، سیاسی و ذو وجوه درنظر گرفته می‌شود و بازیگران مختلف منطقه ای، با هدف تامین امنیت و رفاه شهروندان به این موضوع نگاهی درازمدت و حیاتی دارند. دیپلماسی فعال آب محور، می کوشد با تکیه بر سوابق، نیازمندی ها، میزان مصرف و موجودی منابع آبی، برای همکاری های اصیل و ماندگار و دور از تنش و درگیری زمینه های همکاری مناسبی را مهیا کند. سازوکارهای قانونی، مبتنی بر تاریخ و آشنا به جغرافیا، سنتی، عام المنفعه و مبتنی بر سیاست برد- برد، راه را برای اجرای چنین سیاستی هموار می سازد.
در بسترهای تنش آفرین آبی، به طور عام، اصل و مبنا بر توافق طرف های درگیر با تکیه بر منطق و قانون و عرف منطقه بوده است. اما همواره این اتفاق رخ نمی داده و شواهد حاکی از آن است که بیشترین درگیری های فرو ملی و منطقه ای، به نوعی به این موضوع بستگی داشته است. در مجموع می توان به سه عامل و مانع برای ایجاد توافق بین دولت‌ها بر سر منابع آب‌های مشترک اشاره کرد:
۱- سختگیری های مفرط سیاسی و غیر سیاسی در مذاکرات دوجانبه، ۲- اجرای طرح‌های بزرگ ملی برای توسعه منابع آبی بدون توجه به حساسیت های سایر کشورها یا به قصد اعمال فشار و اخذ امتیاز ۳- تعریف محدودیت دیپلماسی دوجانبه که فقط به تبادلات ارزی و کالا محدود شده و از موضوع آب منفک دیده شده است (بنی‌حبیب & دولت‌آبادی, ۲۰۱۷, ص. ۲۷۷). توسعه ملی کشور نباید و نمی‌تواند در تقابل با جهان و یا در انزوا از آن به ثمر بنشیند. بلکه از طریق تعامل سازنده است که منابع، آرامش، ثبات و نیازمندی‌های لازم برای رسیدن به جایگاه توسعه‌یافتگی فراهم و موانع و تهدیدهای پیش روی توسعه‌یافتگی رفع خواهند شد. دیپلمات‌ها و سیاست‌گذاران با استفاده از دیپلماسی آب می‌توانند نیات و مقاصد خود را مورد محک و در معرض چالش‌های دیپلماتیک قرار دهند. دیپلماسی آب نقش تعیین‌کننده‌ای در روابط بین‌المللی ایفا می‌کند و می‌تواند شرایط و بستر مناسبی برای شکل‌گیری اهداف موردنظر کشور و روابط سالم دیپلماتیک در حوزه‌های مختلف به وجود آورد. از این رو ایران می‌تواند با بکارگیری دیپلماسی فعال در حوزه آب، اقدامات ویژه‌ای برای شکل‌دادن به روابط مناسب و رو به پیشرفت با کشورهای همسایه انجام دهد و زمینه‌های لازم را برای عبور ایران از تحریم‌های اقتصادی و بین المللی و خروج از انزوا فراهم آورد.
در ضرورت هم اندیشی نهادهای مرتبط با آب و دستگاه دیپلماسی و دانشگاه
با وجود موقعیت استراتژیک ایران در منطقه و تحریم‌های تحمیل‌شده بر اقتصاد ایران لزوم تشریک مساعی میان سازمان‌های مرتبط با آب و محیط زیست، سازمان‌های اقتصادی و بهره‌گیری از ابزارهایی برای حفظ و بازگذاشتن دریچه‌های روابط ایران با سایر کشورها و یا حتی بهبود روابط سیاسی و صلح پایدار از این طریق احساس می‌شود. از آنجائی که آب نقش تعیین‌کننده‌ای بر اقتصاد کشورهای تولیدکننده‌ی محصولات کشاورزی دارد و نیز با توجه به اینکه امروزه هرآنچه اقتصادی است سیاسی نیز هست، موضوع دیپلماسی آب و نیز لزوم تشریک مساعی سازمان‌ها و وزارتخانههای مرتبط با بحران آب، اهمیتی زاید الوصف می یابد. قطعا برقراری همکاریهای علمی، آموزشی، پژوهشی و عملیاتی میان دانشگاه تهران و وزارتخانههای مربوطه جهت بالابردن مهارت، علوم و فنون، القا تصویر مثبت و برتر بین‌المللی و سیاست‌های داخلی و خارجی، در پیشبرد اهداف کشور در این زمینه موثر خواهد بود. دانشگاه تهران در راستای مسئولیت‌های اجتماعی خویش و نیز بین‌المللی‌کردن فعالیت‌های آموزش پایه، در این زمینه می‌تواند به محور جذب و آموزش فعالان حوزه آب تبدیل شود. طبعا طی این مسیر با کمک و مشارکت وزارت خارجه و سایر نهادهای دولتی، سازمان‌های غیردولتی، فعالین حوزه آب و محیط زیست بر دامنه و عمق آموزش‌های مهارتی و عملی خواهد افزود و اعتبار مضاعفی را برای مجریان و شرکت‌کنندگان فراهم خواهد آورد.
آموزش یکی از مهمترین ابزارهای ایجاد ظرفیت بنیادی در هر جامعه است. اولین گام ظرفیت‌سازی پیرامون مسائل آب‌های فرامرزی محیط زیست آموزش همگانی است. سپس می‌توان به آموزش تخصصی، توسعه سازمان‌های دولتی و خصوصی،توسعه روابط بین‌الملل، آموزش مذاکره‌کنندگان و مهارت‌آموزی توسط تصمیم‌گیران اشاره کرد (بنی‌حبیب & دولت‌آبادی, ۲۰۱۷). برای حل‌وفصل موانع موجود توافق بر سر آب‌های مشترک، آموزش و ظرفیت‌سازی مستمر و هدف‌دار برای دیپلماسی فعال آب در میان تصمیم‌گیران سیاسی در مذاکرات بین‌المللی ضروری به نظر می‌رسد. در واقع دیپلماسی آب، نوعی ترکیب هنر مذاکره و مدیریت منابع آب است و بهتر است آموزش آن به تصمیم‌سازان، مذاکره‌کنندگان و تصمیم‌گیران در اولویت قرارگیرد.
بی تردید ایران می‌تواند با بهره‌گیری از ابزار منابع آبی و بهره‌گیری از نقاط قوت در این حوزه و رفع نقاط ضعف، جایگاه خود را در منطقه و در عرصه بین‌المللی تثبیت نماید. با اهمیت یافتن دیپلماسی آب در ایران و جهان، متخصصان این حوزه و سیاست خارجی باید به خوبی آماده شوند. لذا ضروری است جامعه هدف از جمله نمایندگان، مسئولان، کارشناسان دیپلماسی بخش آب و محیط زیست، مسئولان سیاست خارجی، سیاست‌گذاران کلان کشوری، و دیپلمات‌ها با شرکت در دوره‌های دیپلماسی آب ضمن شناخت عمیق اصول این برنامه با سازوکارهای اجرایی آنها آشنا شده و در بکارگیری تاکتیک‌های جدید در رایزنی‌های جهانی و کسب مهارت فنون مذاکره با سازمان‌های منطقه‌ای و جهانی از امکانات و ظرفیت‌های حوزه آبی کشور برای بروز تصمیم‌های سریع و مذاکرات ماهرانه، و مقابله با تهدیدهای امنیتی یا سایر موارد، آمادگی لازم را به دست آورند. ازجمله مهارت‌ها و دروسی که علاقمندان به این دوره فراخواهند گرفت می‌توان به اختصار به موارد ذیل اشاره کرد.
- بررسی علل مناقشات بر سر مسئله آب
- موانع موجود بر سر توافق بین کشورها و روابط اجتماعی_سیاسی منطقه در موضوع آب
- چگونگی مدیریت و حکمرانی مناسب بر منابع
- ارائه راهکار برای استفاده حداکثری از موقعیت جغرافیایی
- مطالعه چارچوب‌های علمی، استراتژیک، ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک برای دیپلماسی آب کشور
با توجه به جایگاه استراتژیک دیپلماسی آب در مقطع کنونی، در کشور ایران ایجاد دوره‌های آموزشی در دانشکدههای فعال در حوزه دیپلماسی و روابط خارجی و همکاری سازمان‌های فعال در حوزه آب و ارتباطات سیاسی و وزارت امور خارجه برای پیشبرد اهداف آموزشی ضروری است. به گونه‌ای که زمینه آموزش مهارت‌های دیپلماسی، مذاکره و علوم مرتبط متناسب را برای یک دیپلمات فراهم آورد. دانشکده مطالعات جهان در راستای عمل به وظایف آموزشی و انجام مسئولیت‌های اجتماعی و ایفای نقش اصلی در بین‌المللی کردن هر چه بیشتر دانشگاه، در این زمینه گام‌های بلندی برداشته است. برگزاری دوره‌های آموزشی دیپلماسی محور و با هدف توسعه و ترویج مفهوم دیپلماسی و کاربردی کردن این مفهوم در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و بین‌المللی می‌کوشد در ترویج تعاملات مدنی و همکاریهای دولتی- غیر دولتی نقش موثری ایفا کند. برگزاری دوره‌های (MBA و DBA) دیپلماسی، نخستین گام بلند دانشکده در این حوزه است و می‌توان آن را به عنوان پلی ارتباطی میان دو حوزه نظر و عمل و تلفیقی از تجربه عینی حوزه آب و نظام فکری دانشگاهی در راستای توسعه تعاملات بین‌المللی دانشگاهی تلقی کرد.
منابع
۱-بنی‌حبیب, م., & دولت‌آبادی, ن. (۲۰۱۷). ظرفیت سازی اجتماعی و سیاسی برای دیپلماسی آب و محیط زیست جهت حل معضل ریزگردها. فصلنامه علوم اجتماعی, ۲۴(۷۷), ۲۴۴-۲۸۴.
۲- دهشیری, م., & حکمت‌آرا, ح. (۱۳۹۷). دیپلماسی آب ایران در قبال همسایگان. سیاست‌های راهبردی و کلان, ۶(۲۴), ۵۹۶-۶۱۷.
۳- سامعی, س., اخباری, م., & حیدری, غ. (۲۰۲۰). الگوی همکاریهای منطقه ای بر مبنای دیپلماسی آب (مطالعه موردی ایران، ترکیه و عراق). فصلنامه علمی وپژوهشی نگرش های نو در جغرافیای انسانی, ۱۲(۳), ۱۷۱-۱۸۵.
۴- عراقچی, س. (۲۰۱۵). دیپلماسی آب، از منازعه تا همکاری. سیاست جهانی, ۳(۴), ۹۱-۱۱۹.
۵- مظفری, ا., حاجی‌حسینی, ح., & حاجی‌حسینی, م. (۱۳۹۷). بررسی جایگاه ژئوپلیتیک آب در توسعه و امنیت پایدار مناطق مرزی براساس رویکرد سیستم‌های پویا. فصلنامه بین المللی ژئوپلیتیک, ۱۵(۵۳), ۱۱۸-۱۴۵.
انتهای پیام