داود عیوضلو، پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به وضعیت مهاجرت در افغانستان به بیان خروج نخبگان این کشور پرداخت و گفت: در چهار دهه گذشته بخشی از نخبگان افغانستانی به دلیل ناامنی و فراهم نبودن شرایط فعالیت در این کشور مجبور به ترک کشور خود شده‌اند.
وی ادامه داد: اگرچه در سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی از سوی دولت افغانستان و کشورهای میزبان مهاجران و اتباع افغانستانی، بخصوص ایران برای تشویق نخبگان افغانستانی به بازگشت صورت گرفته است، اما همچنان بخش عمده‌ای از نخبگان افغانستانی شرایط بازگشت به کشور خود را پیدا نکرده‌اند.
به گفته این پژوهشگر حوزه مهاجرت، با تشدید ناامنی‌ها و احتمال تحمیل عقاید طالبانی در دولت آینده افغانستان، به نظر می‌رسد شاهد خروج برخی از نخبگان، دانشجویان و جوانان افغانستانی به مقصد کشورهای دیگر باشیم.
عیوضلو خاطر نشان کرد: افزایش ناامنی و تضعیف اقتصاد افغانستان تأثیرات منفی گسترده‌ای بر روند بازگشت داوطلبانه پناهندگان افغانستانی از کشورهای میزبان از جمله ایران و پاکستان و حتی کشورهای غربی خواهد داشت. البته در دهه گذشته میزان بازگشت پناهندگان افغانستانی از دیگر کشورها به دلیل مشکلات در داخل افغانستان ناچیز بوده است.
پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران ادامه داد: بطور مثال از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ هر ساله کمتر از ۲ هزار نفر از پناهندگان افغانستانی از ایران به کشورشان بازگشته‌اند. تعداد پناهندگان بازگشتی در سال ۲۰۲۰ از ایران به ۹۴۷ نفر رسیده است.
وی یادآور شد: در حالی که شیوع ویروس کرونا باعث کاهش میزان بازگشت داوطلبانه پناهندگان افغانستانی شده است، کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان (UNHCR) و دولت‌های میزبان با چالش جدی‌تری برای پیگیری برنامه بازگشت پناهندگان افغانستانی روبرو خواهند بود.
عیوضلو با تاکید بر اینکه بخشی از پناهندگان بازگشتی به افغانستان را نخبگان و تحصیلکردگان افغانستانی تشکیل می‌دهند، اظهار کرد: این افراد نقش زیادی در آینده افغانستان ایفاء خواهند کرد و جمهوری اسلامی ایران نیز همواره بر بازگشت نخبگان افغانستانی با هدف کمک به توسعه این کشور تأکید داشته است؛ چرا که نخبگان بازگشتی می‌توانند نقش پل اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و سیاسی را بین دو کشور ایفا کنند. اما در صورت اخلال در روند بازگشت نخبگان و تحصیلکردگان افغانستانی، فرصت‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی پیش روی دو کشور ایران و افغانستان نیز محدود خواهد شد.
چالش مهاجران فاقدمدرک
وی حضور مهاجران فاقد مدرک افغانستانی (بعضا از عنوان غیرمجاز یا غیرقانونی برای آنها استفاده می‌شود) در ایران را به عنوان یکی از مهمترین چالش‌های پیش روی دولت‌های گذشته دانست و خاطر نشان کرد: با تمرکز دولت بر بازگشت آوارگان افغانستانی و عدم ثبت نام تازه واردان از اوایل دهه ۱۳۸۰، شاهد حضور گسترده اتباع فاقدمدرک افغانستانی بوده‌ایم. دولت‌ها و مجلس تلاش کرده‌اند تا با این پدیده مقابله کنند که می‌توان به چند تلاش ناموفق مجلس در این خصوص اشاره کرد.
وی ادامه داد: از جمله این تلاش‌ها می‌توان به "طرح ساماندهی اتباع بیگانه" در سال ۱۳۹۴، "طرح ساماندهی اتباع خارجی غیرمجاز" در سال ۱۳۹۹ و "طرح اصلاح قانون ورود و اقامت اتباع خارجی" در سال ۱۴۰۰، همچنین "لایحه مبارزه با قاچاق انسان و اعضای بدن" و "مجازات عبور دهندگان غیرمجاز افراد از مرزهای کشور" اشاره کرد که در خرداد ۱۳۹۸ توسط مجلس اعلام وصول شده است و تاکنون به نتیجه و تصویب مجلس نرسیده است. این موارد تنها بخشی از تلاش‌ها برای مواجهه با حضور اتباع غیرمجاز در کشور است.
عیوضلو یادآور شد: حال با تشدید خشونت در افغانستان و تضعیف اقتصاد این کشور که به دلیل شیوع ویروس کرونا نیز آسیب پذیرتر شده بود، احتمالا شاهد افزایش مهاجران فاقدمدرک افغانستانی در ایران برای دسترسی به فرصت‌های شغلی خواهیم بود. در سایه نبود برنامه مشخص و واقع‌بینانه برای ساماندهی حضور قانونی آنها در کشور و در صورت عدم توجه دولت آینده به این بخش از اتباع خارجی، آسیب‌های بیشتری متوجه کشور خواهد شد.
علاوه بر مشکلات ناشی از ورود مهاجران فاقدمدرک از مرزهای شرقی و تردد ناامن آنها در جاده‌های کشور، برخی از آنها با هدف رسیدن به کشورهای اروپایی از مرزهای غربی کشور خارج خواهند شد که این موضوع نیز می‌تواند آسیب‌های زیادی را متوجه کشور کند.
تشدید آوارگی‌های داخلی
این پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران، با بیان اینکه افزایش درگیری و خشونت علاوه بر مهاجرت‌های بین‌المللی، باعث آوارگان داخلی در افغانستان شده است، گفت: در کنار خشونت‌ها باید به تأثیر عوامل اقلیمی از جمله خشکسالی و سیل و... در آوارگی داخلی شهروندان افغانستانی نیز اشاره کرد، به گونه‌ای که مرکز نظارت و پایش آوارگی‌های داخلی (IDMC) در جدیدترین گزارش خود اعلام می‌کند که در پایان سال ۲۰۲۰ میلادی، ۳.۵ میلیون افغان به دلیل جنگ و ناآرامی و ۱.۱ میلیون به دلیل بلایای طبیعی در وضعیت آوارگی داخلی بسر می‌بردند.
وی اضافه کرد: تنها در سال ۲۰۲۰ میلادی ۴۰۴ هزار نفر به دلیل ناامنی و خشونت و ۴۶ هزار نفر به دلیل عوامل اقلیمی و بلایای طبیعی در افغانستان آواره شده‌اند. با تشدید خشونت‌ها در این کشور، جمعیت آوارگان داخلی افزایش خواهد یافت. این آوارگان به دلیل از دست دادن معیشت خود در معرض مهاجرت‌های بین‌المللی و خروج از کشور قرار دارند. به علاوه با خروج نیروهای آمریکایی و ائتلاف و تشدید ناامنی‌ها، فعالیت سازمان‌های بین‌المللی بشردوستانه در افغانستان محدودتر و حمایت‌های مالی آنها از آوارگان و اقشار آسیب‌پذیر کاهش خواهد یافت؛ موضوعی که می‌تواند باعث خروج بخشی از آوارگان داخلی به سمت شهرهای بزرگ این کشور و یا به سمت کشورهای همسایه شود.
سناریوهای مهاجرتی افغانستان پس از خروج آمریکا و نیروهای ائتلاف
وی در این باره چنین می‌گوید: سرانجام پس از ۲۰ سال جنگ و ناآرامی، نیروهای آمریکایی و ائتلاف در حال ترک افغانستان هستند. البته می‌توان گفت که خرابه‌های ناشی از جنگ و آوارگی میلیون‌ها افغان در داخل و خارج از کشور از مهمترین نتایج ناامنی و خشونت در افغانستان بوده است. حال پس از سال‌ها جنگ و تصمیم نیروهای آمریکایی و ائتلاف برای خروج از افغانستان، بحث صلح میان دولت افغانستان و طالبان مطرح شده است. البته صلحی که گویا نتیجه آن را اسلحه و میدان جنگ مشخص خواهد کرد!
اگرچه جهان امیدوار است پس از دهه‌ها خشونت و ناآرامی، صلح و دوستی به افغانستان بازگردد، اما به نظر می‌رسد همچنان نمی‌توان برای رسیدن به صلح واقعی در آینده نزدیک امیدوار بود؛ چرا که در روزهایی که نیروهای آمریکایی، خسته از جنگ بیانتهای ۲۰ ساله، در حال ترک این کشور هستند، مناطق بیشتری تحت تصرف طالبان قرار گرفته و عملیات‌های تروریستی توسط طالبان و داعش علیه شهروندان بی‌گناه شدت گرفته است.
در هفته گذشته، هر روز خبر سقوط چند ولسوالی (شهرستان) یا قریه و پاسگاه منتشر می‌شود. گویا خبر خروج نیروهای ائتلاف انرژی مضاعفی بر جان نیروهای طالبان دمیده است و برخی نیز از ترس آینده و روزهای به قدرت رسیدن طالبان، از هم اکنون در صف نیروهای طالبان قرار گرفته تا در آینده از خشم آنها در امان بمانند. انفجارها و هدف قرار دادن شهروندان نیز در حال شدت گرفتن است. قدرت‌یابی طالبان در میدان جنگ باعث شده است تا آمریکایی‌ها هنوز این کشور را ترک نکرده به دنبال سناریوهای بازگشت دوباره به افغانستان در صورت سقوط کابل یا دیگر شهرهای مهم افغانستان بیفتند.
تحولات یک ماه اخیر نشان می‌دهد که در آینده نزدیک خشونت همچنان ادامه خواهد داشت تا صلح مد نظر طالبان حاصل شود! ولسوالی‌ها و پاسگاه‌ها سقوط خواهند کرد تا قدرت چانه‌زنی طالبان در مذاکرات با دولت و نقش آفرینی آن در آینده افغانستان افزایش یابد.
این تحولات اگرچه دارای پیامدهای مختلفی بر آینده این کشور خواهد بود، اما یکی از مهمترین نتایج آن آوارگی بیشتر شهروندان افغانستانی است.
خروج هدفمند نیروهای محلی همکار با ائتلاف غربی
اولین گام برای خروج از افغانستان را مترجم‌های افغان که به نیروهای ناتو در این کشور کمک کرده‌اند، برداشتند. آمریکا و بریتانیا در حال صدور مجوز اقامت برای هزاران نفر از مترجمان و خانواده‌های آنها هستند تا در آینده مورد خشم طالبان قرار نگیرند. برخی از مترجم‌ها در هفته‌های گذشته تجمعاتی را در افغانستان برگزار کرده و خواستار تسریع روند خروج‌شان به مقصد کشورهای آمریکا، بریتانیا و دیگر کشورهای ائتلاف شدند؛ اگرچه طالبان اعلام کرده که مترجم‌ها ابراز ندامت کرده و در افغانستان بمانند.
یکی از بنیانگذاران سازمان‌های غیردولتی می‌گوید، از سال ۲۰۱۶ تاکنون بیش از ۳۰۰ نفر مترجم در این کشور کشته شده‌اند. ژنرال مارک میلی از نظامیان آمریکایی در مصاحبه‌ای اظهار می‌کند که پیش بینی آینده افغانستان پس از خروج آمریکا و مذاکرات صلح امکان پذیر نیست. اما هیلاری کلینتون نتایج احتمالی خروج نیروهای آمریکایی را پیش بینی کرده است: دولت تحت کنترل طالبان و موج پناهندگی گسترده. کلینتون این سوال را مطرح می‌کند که ما (آمریکا) چگونه از جان هزاران نفر از نیروهای افغان که در جنگ در کنارمان بوده‌اند، محافظت خواهیم کرد؟ از این‌رو کلینتون پیشنهاد اعطای گسترده ویزا به این افراد را مطرح می‌کند.
دولت آمریکا در حال صدور ویزای مهاجرتی ویژه (SIV)برای مترجم‌ها و سایر نیروهای افغانستانی است که به آمریکا در جنگ کمک کرده‌اند. یورونیوز در گزارشی اعلام می‌کند که ظرفیت اعطای ویزای مهاجرتی ویژه به افغان‌ها به ۲۶ هزار و ۵۰۰ ویزا رسیده که نیمی از این ظرفیت پر شده و حدود ۱۸ هزار درخواست نیز در انتظار است. بریتانیا نیز در حال اعطای اقامت به حدود سه هزار نیروی محلی و مترجم‌های افغان است که به نیروهای بریتانیا در جنگ در افغانستان کمک کرده‌اند.
خروج نیروهای محلی و مترجم‌های افغان می‌تواند حامل یک پیام مهم باشد. گویا مترجم‌ها و نیروهای ائتلاف پذیرفته‌اند که دولت آینده توان تأمین امنیت تمام شهروندان را در برابر خطرات احتمالی نخواهد داشت و این افراد در معرض رفتار انتقام جویانه طالبان قرار خواهند گرفت.
موج جدید پناهندگی
عیوضلو تاکید کرد: در صورت به نتیجه نرسیدن مذاکرات صلح و شکست در تشکیل دولت فراگیر با حضور طالبان، این احتمال وجود دارد که جنگ و خشونت شدت یابد. اگر حتی نیروهای آمریکایی برای کمک به دولت افغانستان مجدد به این کشور بازگردند، شاهد افزایش خشونت‌ها و حملات طالبان در این کشور خواهیم بود.
همه این احتمالات می‌تواند منجر به ایجاد موج جدید پناهندگی از این کشور شود. همچنانکه اشاره شد، سناریوی موج پناهندگی را هیلاری کلینتون و آمریکایی‌ها نیز مطرح کرده‌اند. چالشی که در صورت به وقوع پیوستن، بیش از همه دو کشور ایران و پاکستان را تحت تأثیر قرار خواهد داد. افزایش حملات هدفمند به هزاره‌ها در هفته‌های گذشته باعث می‌شود تا آنها افغانستان را بیش از گذشته برای خود ناامن ببینند.
سناریوی خوش بینانه به آینده افغانستان
اگرچه تحولات روزهای اخیر حاکی از تشدید درگیری‌ها در مناطق مختلف افغانستان است، اما همچنان می‌توان برای رسیدن به توافق بین دولت و طالبان و حاکم شدن صلح و برادری در این کشور امیدوار بود. اگر این اتفاق رخ دهد، می‌توان انتظار داشت تا برخی از پناهندگان افغانستانی ساکن در دیگر کشورها از جمله ایران به کشور خود بازگردند. بعلاوه با بهبود اقتصاد افغانستان، حضور مهاجران فاقدمدرک در ایران کاهش خواهد یافت.
با توجه نقش مهم نیروی کار افغانستانی در برخی از مشاغل و کسب و کارها، خروج آنها از کشور بدون جایگزین کردن نیروی کار مورد نیاز، می‌تواند باعث آسیب دیدن برخی از مشاغل و افزایش هزینه نیروی انسانی شود.
همچنین بخش قابل توجهی از پناهندگان در ایران به دنیا آمده و تاکنون به افغانستان سفر نکرده‌اند. تمام زندگی آنها در ایران سپری شده، فعالیت‌های اقتصادی را در کشور شروع کرده‌اند و آینده خود را در ایران تصور می‌کنند. از این رو نمی‌توان انتظار داشت که در صورت حاکم شدن صلح در افغانستان تمام پناهندگان به کشور خود بازخواهند گشت.
در صورت وقوع سناریوی خوش بینانه و برقراری صلح نسبی در افغانستان، احتمال پذیرش درخواست پناهندگی اتباع افغانستانی در کشورهای دیگر از جمله کشورهای اروپایی کاهش خواهد یافت. زیرا که این کشورها با در نظر گرفتن افغانستان به عنوان کشور امن، قادر به رد درخواست پناهندگی شمار زیادی از افغان‌ها خواهند بود. بعلاوه شرایط برای اخراج و بازگرداندن پناهجویان و مهاجران فاقدمدرک افغانستانی از کشورهای غربی فراهم می‌شود. اما با وخیم شدن شرایط امنیتی در این کشور، اخراج و بازگشت آنها از سوی کشورهای غربی با مانع جدی مواجه خواهد شد.
انتظاراتی از دولت آینده
این پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران، اظهار کرد: به نظر می‌رسد دستاوردهای ارزشمندی که شهروندان و بخصوص زنان و جوانان افغانستانی در دهه اخیر در حوزه تحصیل در دانشگاه و آزادی‌های مدنی کسب کرده بودند، با قدرت‌یابی نیروهای طالبان در میدان جنگ و تحمیل عقاید طالبانی در دولت آینده در معرض خطر قرار گرفته است. اگر درگیری‌ها تشدید شود، مهمترین نتیجه آن برای بخشی از جامعه افغانستان گزینه خروج خواهد بود؛ همچنان که در چهار دهه گذشته شاهد آن بودیم.
وی ادامه داد: گستردگی موج خروج شهروندان را تحولات میدانی و مذاکرات صلح مشخص خواهد کرد. در صورت شکست مذاکرات صلح، همچون دهه ۱۳۶۰ شاهد موج گسترده خروج افغانستانی‌ها به مقصد کشورهای همسایه خواهیم بود که این موضوع مستلزم آمادگی و برنامه‌ریزی دولت‌های ایران و پاکستان برای مواجهه با چنین بحرانی است.
عیوضلو خاطر نشان کرد: حال این سوال روی میز رئیس جمهور آینده ایران قرار خواهد داشت که در صورت ورود گسترده آوارگان افغانستانی به کشور، برنامه دولت برای مدیریت حضور آنها در کشور چه خواهد بود؟ آیا دولت برای جلب کمک‌های بین‌المللی، امکان ثبت درخواست پناهندگی را فراهم خواهم کرد؟ و یا اینکه شاهد حضور بیشتر اتباع افغانستانی به صورت غیرمجاز خواهیم بود؟ برنامه دولت برای ساماندهی و قانونی‌سازی حضور نیروی کار خارجی مورد نیاز کشور چه خواهد بود؟
در نهایت باید به این نکته توجه داشت که افغانستان به عنوان یکی از مهمترین مقاصد صادراتی ایران بوده است. با توجه به نفوذ گسترده کشورهای پاکستان، عربستان سعودی و ترکیه در افغانستان، دولت آینده ایران باید برنامه جامعی برای گسترش حضور ایران در بازار افغانستان داشته باشد تا بتواند حضور تجار ایرانی را تضمین کند. البته تشدید خشونت و جنگ در افغانستان تهدید جدی برای تجار و صادرکنندگان ایرانی خواهد بود؛ زیرا که اقتصاد ضعیف و شکننده افغانستان تحمل خشونت بیشتر را نداشته و نتیجه تضعیف اقتصاد این کشور، کاهش قدرت خرید و واردات در افغانستان و افزایش میزان مهاجرت از این کشور به کشورهای همسایه و سایر کشورهای غربی خواهد بود.
انتهای پیام