حکیم عمر خیام، ریاضی‌دان و منجم ایرانی و سراینده رباعیات نغز را همه می‌شناسند. چند هزار مقاله و کتاب درباره او به زبان‌های مختلف در جهان به چاپ رسیده، که بیش از نود و پنج درصد آن‌ها با رباعیات وی پیوند می‌یابد.
کارهای علمی خیام، تقریبا تا آغاز شهرت رباعیات او در غرب (۱۸۵۹م) و نخستین ترجمه رساله جبر و مقابله وی از تازی، به نظر ناشناخته مانده بود، ولی پس از آن، پژوهشگران تاریخ علوم ریاضی بدان بیشتر روی آوردند.
ادوارد فیتز جرالد در سال ۳۱ ماه مارس (مصادف با ایام نوروز جلالی) ۱۸۰۹ در انگلستان به دنیا آمد و در ۱۴ ماه جون ۱۸۸۳ در موطن خود به درود حیات گفت.
فیتز جرالد به سال ۱۸۲۶ از کالج ترینتی وابسته به دانشگاه کمبریج فارغ‌التحصیل شد. رفت و آمد و آمیزش او بیشتر با دانشگاهیان و شاعران و اهل ادب بود. در سال ۱۸۴۴ با جوان هجده ساله‌ای به نام (کاول) آشنا شد که غرقه در پژوهش ادبی در کتب فارسی و اسپانیایی بود.
فیتز جرالد از خانواده متمکن بود ولی در سال ۱۸۴۸ پدرش ورشکست شد و او ناچار شد که چند سالی را صرف تعدیل و پرداخت قروض و بهبود کارهای مالی خانوادگی کند.
کاول در دانشگاه آکسفورد انگلستان به نسخه‌ای از رباعیات خیام برخورده و شیفته آن شده بود. آشنایی با کاول، فیتز جرالد را به آستان عمر خیام رهبر شد.
نامبرداری فیتز جرالد را باید تا اندازه‌ای مرهون این حسن تصادف و حسن تشخیص کاول دانست.
بعدها وقایع روزگار میان او و کاول، یعنی در حقیقت میان او و ادب فارسی، فاصله انداخت، زیرا کاول به مأموریت پنج ساله به هندوستان رفت.
فیتز جرالد خوب شعر می‌گفت ولی کم منتشر می‌کرد. در سال ۱۸۴۹ و ۱۸۵۱ بعضی آثار ادبی را منتشر کرد. وقتی که بالای چهل سال داشت در ۱۸۵۶ ترجمه سلامان و ابسال جامی را منتشر کرد، گو اینکه آن کتاب کم به فروش رفت.
در ۱۸۵۶ کاول نسخه خطی از رباعیات خیام را در کتابخانه بدلین یافت که بعدا همان نسخه مأخذ کار و ترجمه فیتز جرالد شد. او دو سال و نیم روی این کتاب کوچک کار کرد. یک نکته اساسی را در این مقام یادآور می‌شویم، گسترش صنعت چاپ و نوسازی آموزش و پرورش در ایران از نیمه قرن نوزدهم آغاز شد.
بیشتر کتاب‌های فارسی که در این صد و پنجاه سال ما در ایران به کار بسته‌ایم، مانند کتاب‌های تاریخ گذشته دور ایران و پژوهش درباره فرهنگ ما، از قلم نویسندگان غربی است. شهرت رباعیات خیام در مدارس ایران و در میان مردم ما در صد سال گذشته، ریشه غربی دارد و متأثر از شهرت خیام در اروپاست. آیا ما در ایران کتابی درباره عمر خیام سراغ داریم که پیش از ۱۸۵۹ در دسترس مردم بوده باشد؟
نگارنده با نیک و بد این نکته کاری ندارد، ولی نفوذ این عامل را در داوری‌ها مؤثر و بایسته می‌داند به هر روی تحلیل شهرت علمی و ادبی عمر خیام در ایران نیاز به بررسی بیشتر دارد. شهرت علمی عمر خیام در ایران در صد سال گذشته نیز متأثر از شهرت او در اروپا بود.
منبع این نوشتار از بخش‌های "پیشگفتار" و "ادوارد فیتز جرالد" کتاب «نگاهی به عمر خیام» از فضل‌الله رضا است.
انتهای پیام