حمید مؤمن زاده، تعزیه‌خوان و پژوهشگر، نسخ تعزیه را شامل مجالس عاشورایی و غیر عاشورایی می‌داند و به ایسنا می‌گوید: در مجالس عاشورایی، آنچه پیش، حین و پس از واقعه عاشورا بر امام حسین(ع) و همراهان او رفته روایت می‌شود و مجالس غیر عاشورایی به وفات پیامبران و امامان، قصص قرآن، مجالس حماسی، مجالس علوی و موضوعاتی ازاین‌دست می‌پردازند. اغلب تعزیه‌های مربوط به حوادث عاشورا در دسته «رند» و سایر تعزیه‌ها در دسته تعزیه‌های «غریب» قرار می‌گیرند.
او تصریح می‌کند: نزدیک به ۲۰۰ مجلس علوی وجود دارد که سراینده بیشتر اشعار آن، فردی به اسم ملاشریف قزوینی با تخلص «مداح» است. خوشبختانه نسخ مجالس علوی مدون شده، اما سبک و سیاق قرائت آن به دلیل مهجور ماندن، در حال فراموشی است.
به گفته مؤمن زاده، در دوره ناصرالدین‌شاه، تکیه‌های سراسر کشور میزبان اجرای تعزیه با حمایت دولت بوده‌اند، اما در دوره پهلوی با ممنوع شدن تعزیه، این هنر به روستاها کشیده و منحصر به مجالس عاشورایی می‌شود، تا اینکه سال ۱۳۵۵ به پیشنهاد پیتر بروک، پای تعزیه به جشن هنر باز می‌شود و مورد توجه کارگردانان بزرگ داخلی و خارجی قرار می‌گیرد.
او درباره سرنوشت تعزیه بعد از پیروزی انقلاب توضیح می‌دهد: تعزیه در این دوران رونق خود را دارد، اما اغلب در بین مردم عامی و صرفاً در ایام محرم و صفر اجرا می‌شود. با برگزار شدن جشنواره دو سالانۀ هنرهای آیینی سنتی در تهران، مجالس غریب بار دیگر مورد توجه قرار گرفت و احیا شد، اما از آنجا که خیلی از مخاطبان تمایلی به شنیدن این تعزیه‌ها ندارند و یا بانیان، اغلب نذر خود را به سمت تعزیه‌های مربوط به عاشورا سوق می‌دهند، پشتیبانی نهادهای متولی دولتی از این تعزیه‌های غریب ضروری است و شایسته است که در قالب یک سوگواره مختص، از اجرا و معرفی آن‌ها حمایت شود.
این پژوهشگر تعزیه خبر می‌دهد که خانه موسیقی حوزه هنری استان اصفهان، قرار است در سلسله برنامه منسجمی به تعزیه‌های غریب بپردازد و یادآور می‌شود که برای مجالس مربوط به شهادت یک قدیس از اصطلاح «تعزیه» و برای مجالس غیر شهادت، از عنوان «شبیه‌خوانی» استفاده می‌شود.
مؤمن زاده به مناسبت فرارسیدن سالروز شهادت امام علی (ع)، درباره مجالس علوی می‌گوید: مجالس علوی به چند دسته تقسیم می‌شوند؛ یک دسته، شرح دلاوری‌های حضرت علی (ع) در جنگ‌هایی مثل صفین و خندق و خیبر و ... است که در تاریخ نیز ذکر شده و عمدتاً شخص حضرت علی (ع) نقش اول آن است.
این تعزیه‌خوان، تصریح می‌کند: برخی اوقات گوشه‌های طنزی در شبیه‌خوانی مجالس مربوط به رشادت‌های امامان هست که شبیه‌خوانان هنگام به هلاکت رسیدن دشمنان بر زبان می‌آورند، اما مقدار آن تا حدی نیست که بتوانیم این مجلس را در دسته تعزیه‌های مضحک قرار دهیم.
مؤمن زاده، می‌افزاید: دسته دیگر مجالس علوی، مربوط به بیان فضایل و مکارم اخلاقی این حضرت است. ماجرای بخشیدن انگشتر در حین نماز یا جوانمرد قصاب، نازل شدن سوره هل اتی، حدیث کسا و... از جملۀ همین مجالس هستند.
او ادامه می‌دهد: مجالس شادی‌آور علوی به ولادت حضرت علی (ع) یا فرزندان او، همچنین مجلس شبیه‌خوانی نزول ستاره با موضوع ازدواج حضرت علی (ع) با حضرت زهرا (س) اختصاص دارد که مایه شور و نشاط تماشاگر می‌شود.
این پژوهشگر تعزیه خاطر نشان می‌کند: دسته‌ای از مجالس علوی، مجالس اسطوره‌ای و خیالی است. در این مجالس، سراینده امام علی (ع) را وارد یک داستان غیرواقعی می‌کند تا به بیان قدرت و عظمت او بپردازد. این‌گونه مجالس مبتنی بر واقعیت نیستند و در آن، غلوهای بسیار می‌شود.
مؤمن زاده چند نمونه از این مجالس علوی خیالی را این‌گونه شرح می‌دهد: در شبیه‌خوانی فضل و فتاح، داستان عشق فتاح پهلوان به دختر عمویش طرح می‌شود؛ مردی که شرط ازدواج او با دختر عمو بریدن سر امام علی (ع) بوده و به همین خاطر با امیرالمؤمنین (ع) وارد نبرد می‌شود، اما شکست می‌خورد و اسلام می‌آورد.
به گفته او، مجلس شبیه‌خوانی نبرد رستم و امام علی (ع) هم از همین دسته است که شاعر ایرانی آن تلاش کرده یک اسطوره ایرانی را در داستانی در مقابل امام علی (ع) که اسطوره مذهبی اوست قرار بدهد و شکست رستم را به تصویر بکشد تا حقانیت امامش را ثابت کند. همچنین، مجلس شصت بستن دیو که به پیش از خلقت برمی‌گردد و این‌گونه به مخاطب القا می‌کند که امام علی (ع) پیش از ورود به دنیای ما، شصت دیوی که دیگران را اذیت می‌کرده، می‌بندد و مهارش می‌کند. این دیو در زمان تمام پیامبران به زمین می‌آید و از آن‌ها می‌خواهد که گره را باز کنند، اما هیچ‌کس قادر به باز کردن گره نیست تا اینکه در زمان حضرت محمد (ص)، خود حضرت علی (ع) او را رها می‌کند.
این پژوهشگر تعزیه تأکید می‌کند که هدف شاعر و شبیه‌خوان، از سرودن و اجرای این مجالس خیالی، ساختن یک شخصیت فوق قهرمان از امام علی (ع) از سر دوست‌داری و یا برای جواب دادن به تقابلات موجود بین شیعه و سنی بوده است.
مؤمن زاده می‌گوید: برخی مجالس هم هستند که امام علی (ع) نقش کمرنگی در آن دارند؛ به این معنی که مجلس، مربوط به امامان دیگر است، اما حضور امام علی (ع) را نیز در بخش‌هایی از آن شاهد هستیم؛ برای نمونه وقتی امام علی (ع) در خرابه‌های شام با اسرای واقعه کربلا یا در عالم خواب با حضرت عباس (ع) گفت‌وگو می‌کنند.
این پژوهشگر تعزیه، درباره ویژگی‌های مجلس شهادت امام علی (ع) توضیح می‌دهد: شعرای مختلفی این مجلس را به انحای مختلف سروده‌اند و در هر شهر به شکلی روایت می‌شود. آنچه عمومیت بیشتری دارد، معمولاً با اجرای گوشه‌ای از تعزیه جوانمرد قصاب شروع می‌شود؛ این تعزیه، داستان مرد قصابی است که عاشق دیدار با حضرت (ع) بوده و یک روز که کنیزکی بابت خریدن و پس دادن چند باره گوشت او را ناراحت می‌کند، با کنیزک برخورد بدی می‌کند. در همین لحظه امام علی (ع) وارد می‌شود تا بین آن‌ها وساطت کند. قصاب، ابتدا امام را نمی‌شناسد و به او توهین می‌کند، اما پس از رفتن او، متوجه اشتباهش می‌شود و از فرط ناراحتی، دستی را که به سینه امام علی (ع) زده بوده، با ساطور قطع می‌کند که در همین لحظه امام برمی‌گردد، دست او را زیر عبای خود می‌برد و قصاب را شفا می‌دهد.
او خاطر نشان می‌کند که بعد از این، تعزیه اصلی شهادت، با ورود ابن ملجم به کوفه شروع می‌شود و اتفاقاتی که بین قطام و او رخ می‌دهد و شرط و شروطی که می‌گذارند برای مخاطب روایت می‌شود. سپس صحنه افطاری بردن امام علی (ع) برای فقرا به تصویر کشیده می‌شود و داستان زنی را خواهیم شنید که شوهرش در جنگ شهید شده بوده و از امام گلایه داشته است. حضرت هم برای دلجویی و بی‌اینکه خود را معرفی کند، با دست خود برای آن‌ها نان می‌پزد. بعد از این، ماجرای ورود امام علی (ع) به مسجد را داریم و سپس، ضربت خوردن حضرت را.
این تعزیه‌خوان می‌افزاید: در ادامه، از زاویه دید قنبر شاهد اجرای مجلس شهادت هستیم. زمانی که او بی‌خبر از همه‌جا وارد شهر شده و حضرت زینب (س) مانع ورود او به خانه می‌شود که مبادا امام علی (ع) را در آن وضعیت ببیند. در این بخش مصیبت‌خوانی می‌شود، سپس، وصیت امام به فرزندش امام حسن (ع) را می‌شنویم و مجلس شهادت به اتمام می‌رسد.
او یادآور می‌شود که در برخی از نسخه‌های مجالس علوی، مناجات حضرت علی (ع) با چاه و یا بردن تابوت امام نیز ذکر شده است.
به گفته مؤمن زاده، گستردگی دامنه تعزیه تا حدی است که گنجایش هر خلاقیتی را دارد.
انتهای پیام