درک شخصیت‌های نمادین فرهنگ ایرانی در گرو بررسی‌های عمیق اسطوره‌ها و آئین رایج در این فرهنگ است.

روزهای پایانی هر سال چهره خاص عجیبی با صدای تنبک و آواز کوبه‌ای، اغلب سر چهارراه‌ها، لحظه‌هایی نگاهمان را به خودش جلب می‌کند. مردی سیاه‌رُخ، با کُلاهِ دوکی، گیوه‌های نوک‌تیز و جامهٔ سُرخ که با دایره‌زنگی و تنبک، به رقص، شیرین‌کاری و آواز می‌خواند. موسیقی‌اش شاد است و پیامش هم شاد، اما شاید دیدن این صحنه‌ها چندان هم برای ما شادی‌آفرین نباشد.

«حاجی فیروز» یا «خواجه پیروز» یک چهرهٔ افسانه‌ای در فولکلورِ ایرانیان است که در نخستین روزهای هر سال به شهرها می‌آید تا از آمدنِ نوروز به مردم آگهی دهد.

بسیاری، حاجی فیروز را اساساً ایرانی نمی‌دانند و «عمو نوروز» را نماد اصلی اسطوره‌ ایرانی برای آغاز سال معرفی می‌کنند. مهدی اخوان ثالث، حاجی فیروز را «بقایای نفرت‌انگیز عهد توحش و برده‌داری» نامیده است. در مقابل اما برخی آن را از لابه‌لای نشانه‌های اسطوره‌ای و تاریخی بیرون می‌کشند و حاجی فیروز را وابسته به جشن‌های سیاوش می‌داند.

مهرداد بهار، نویسنده و پژوهشگر، در این‌باره معتقد است «این چهره برگرفته از یکی از اسطوره‌های تموز، ایزدِ کشاورزی و چارپایان، در میان‌رودان باستان باشد». او، چهره‌ سیاه‌ حاجی فیروز را گویای بازآمدن او از سرزمین مردگان و جامه سرخ او را نشان از خون سیاوش می‌داند و بر این باور است که واژه سیاوش می‌تواند به معنی «مرد سیاه» یا «سیاه‌رُخ» باشد.

بهار مختاریان، اسطوره‌شناس و استاد دانشگاه، نیز در این‌باره گفته است که «در فرهنگ اروپایی، کارکرد و نقش تعداد زیادی از شخصیت‌های کهن مراسم باستانی با سنت دینی جدید مسیحی درآمیخت و شکل تازه‌ای به خود گرفته است»؛ اتفاقی که برای بسیاری از شخصیت‌های اسطوره‌ای ما هم ممکن است رخ داده باشد. در فرهنگ اروپایی، «سنتاکلاوس» یا بابانوئل‌ یکی از این شخصیت‌هاست.

مختاریان می‌گوید: «در متون قرن چهارم میلادی از اسقفی به نام نیکلاس میرا (Nikolas Myra) یاد شده است که کودکان را حمایت و تشویق می‌کرد و سنت هدیه دادن به کودکان بعدها به مرور زمان به آن اضافه شده است. اما بابانوئلی که امروزه در آئین و مراسم کشورهای اروپایی و آمریکا رواج دارد، به شخصیت سینترکلاس (Sinter Klass) آئین و مراسم هلندی برمی‌گردد اما تصویر رایج کنونی این شخصیت که لباس سرخی به تن دارد به نقاشی یک نقاش به نام «هادونسند بلوم» برای یکی از تبلیغات نوشابه‌ کوکا‌کولا مربوط می‌شود.

به گفته این اسطوره‌شناس، از دیگر مشابهت‌های فرهنگ هند و اروپایی، شباهت‌های میان آئین‌ هالووین و چهارشنبه‌سوری است. همچون جشن هالووین، در چهارشنبه‌سوری، برپایی آتش، حضور آئینی ارواح به‌صورت نمایش افرادی که صورت خود را می‌پوشانند و بدون سخن از طریق قاشق‌زنی خانه به خانه مائده می‌گیرند، همه نشان از همان بازنمایی نمادین مردگان بر زمین دارد و برای مردم نیز بخشش به آن‌ها باعث برکت محصول سال تعبیر می‌شود.

مختاریان بر همین اساس معتقد است «حاجی فیروز هم اساساً بازنمود همین بازگشت مردگان بر زمین است. حضور حاجی فیروز بازنمود نمایشی بازگشت مردگان در پایان زمستان و خوش‌آمدگویی به زنده شدن طبیعت است و بخشش به این ارواح طبق روایت‌های تاریخی برای بیشتر شدن خیر و برکت بوده‌ است».

فارغ از اینکه حاجی فیروز ایرانی باشد یا نه، شخصیتی‌ که امروز از حاجی‌فیروزهای سر چهارراه‌ها می‌بینیم، با تصویری که در متون کهن از این شخصیت وجود دارد متفاوت است.

حاجی فیروزهای امروز شاید بیشتر به گدایی شناخته می‌شوند اما شاید نباید همه آنها را «گدا» بخوانیم. هرگونه توصیف و نام‌گذاری برای چنین شاخصه‌هایی بدون بررسی‌های دقیق، که صرفاً از ذهنیت امروزی بدون در نظر گرفتن بافت این آئین به‌وجود می‌آید، نادرست است. بر این اساس، بخشش و نثاری که مردم در بافت کهن در پیوند با این ارواح انجام می‌دادند و زندگی سالانه خود را تضمین می‌کردند، امروزه با حضور حاجی فیروز به طور یک‌طرفه‌ای به شکل گدایی معنا می‌شود.

باید توجه داشت که صرفاً خود حاجی فیروزهایی که در هنگام نوروز در کوچه و خیابان گدایی می‌کنند، منظور نیست، بلکه افراد نامتخصصی که آن‌ها را تبیین می‌کنند، یا افرادی که صرف شباهت‌های صوری دست به مقایسه می‌زنند و بافت را فراموش می‌کنند. آن‌ها می‌کوشند این نمادهای سرگردان را بر حسب علاقه فردی به هر سمت‌وسو که می‌خواهند بکشند و تعابیر شخصی از آن‌ها ارائه دهند.

با این حال، درک درستی از این عناصر نمادین رفتاری کمک می‌کند تا ما در کاربردی کردن آن‌ها موفق‌تر باشیم، مانند اتفاقی که در مورد بابانوئل در غرب افتاده است.

انتهای پیام