به گزارش ایسنا، در دوره­‌های صفویه و بعد از آن عزاداری برای سیداشهدا(ع) و یاران با وفای آن حضرت در همه جای کشور پهناور ایران رایج شد، مردم هر شهر و دیاری با هرنوع گویش و فرهنگی که داشتند در ایام ماه محرم و صفر برای حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) مجالس عزاداری برگزار می­‌کردند، مردم در شهر­ها و روستاها با برپایی مجالسی مانند: روضه‌خوانی، تعزیه، مجالس مقتل خوانی و یا مجالس وعظ و خطبه، عشق و ارادت خود را نسبت به­ پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) و سالار شهیدان(ع) و شهدای کربلا ابراز می‌کردند و در طی گذر زمان این مراسم­‌ها و مجالس منظم‌­تر و کامل­‌تر می­‌شد و  روحانیون نقش به ­سزایی در ترویج فرهنگ عاشورا داشتند و همواره این مجالس توسط خود مردم بطور خودجوش برگزار می­‌شد.

عشق و محبت به­ سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) با شیر و خون مرد و زن سرزمین ایران عجین شده است، این عشق آسمانی است و مردم ایران در همه عصرها و زمان‌ها و حکومت‌­ها ثابت کرده‌­اند که هرگز از حسین(ع) جدا نخواهند شد. یکی از سبک‌های نوحه‌خوانی آئین عزاداری زمینه‌خوانی است بیش از یکصد و پنجاه سال پیش توسط مرحوم حاج حسین بابا متخلص به مشکین ابداع شد نوحه‌های این آئین همه در دستگاه‌های مختلف آوازی سروده شده است.

در زمینه آیین زمینه‌خوانی با علی عابدی نویسنده کتاب طلوعی در غرب: ادبیات و موسیقی در آیین عزاداری زمینه‌خوانی به گفت‌وگو نشستیم. که در ذیل می‌آید.

یکی از سبک‌های نوحه‌خوانی زمینه‌خوانی است در این زمینه توضیح دهید؟

در بعضی از سایت‌­های فضای مجازی و یا در جلساتی که توسط بعضی از مداحان صورت می‌­گیرد از کلمه زمینه­‌خوانی استفاده می­‌کنند و آنها متاسفانه در پاسخ به کلمه زمینه­‌خوانی می­‌گویند که: در شروع مجلس سینه­‌زنی راسته­‌خوانی(دو دستی)، ابتدا زمینه­‌خوانی می­‌کنند و ابیاتی در قالب و وزن نوحه بین چند مداح یا میان‌دار رد و بدل می­‌گردد تا اینکه مجلس آماده شود، این توضیح آن عزیزانی است که برخی از آنان گاهی محاسن سفید هم دارند و سال‌ها در مجالس سینه ­زنی شرکت کرده‌­اند، اما با عرض تاسف باید به‌­این عزیزان بگویم که آنچه که شما آن را زمینه‌­خوانی می‌­نامید نام آن دوره­‌خوانی است، و زمینه‌­خوانی یک آئین است و دارای آداب خاص خود و همچنین نوحه‌­هایی که فقط برای این آئین سروده شده است چرا که تمام این نوحه‌­ها در یکی از دستگاه‌­های موسیقی و یا گاهی در چند دستگاه موسیقی سروده شده است و سبک سینه‌­زدن آن بسیار متفاوت با دیگر سبک‌های سینه ­زنی و عزاداریست.

سبکی است که مرحوم مشکین ابداع کرده و نوحه‌­ها همه در دستگاه‌­های مختلف موسیقی سروده شده و شروع مجلس تا پایان مجلس زمینه‌­خوانی همه سینه‌­زنها به همراه میان‌دار بر روی زمین می­‌نشینند و فقط مداح(نوحه­ خوان) می­‌ایستد و معروف به سینه‌­زنی یک دستی است و در اکثر نوحه‌­ها، سئوال و جواب قرار دارد و حالت مشاعره بین مداح(نوحه­‌خوان) با میاندار است، حال با توجه به­‌معنی کلمه زمینه‌­خوانی به ­پیدایش این آئین فاخر خواهم پرداخت.

در زمان قاجاریه مردم ایران با برپایی مجالس تعزیه­ خوانی و روضه­ خوانی و وعظ­ گویی در ایام ماه محرم و ماه صفر برای سیدالشهدا(ع) و شهدای کربلا و نیز سالروز شهادت ائمه(ع) عزاداری می‌­کردند و اکثر شهر­های بزرگ و کوچک و روستاها نیز به ­همین روال با گویش‌­های مختلف مجلس عزا برپا می‌­کردند. در اواخر حکومت مظفرالدین­شاه قاجار آئین عزاداری به ­سبک  زمینه­ خوانی توسط مرحوم حاج حسین بابا متخلص به(مشکین) ابداع شد و دوست و همشهری او عارف قزوینی در تنظیم آهنگ نوحه‌­ها به وی کمک فراوانی کرد، از آنجا که هر دو موزیسین و شاعر بودند در خلق این آثار هنرمندانه کوشیدند.

مرحوم حاج حسین بابا متولد شهر قزوین است و در نوجوانی به تهران عزیمت نموده است، متاسفانه زمان دقیق تولد و فوت وی­ در دست نیست و هرآنچه که در بعضی از مقالات و یا کتب از وی نقل گردیده سند تاریخی ندارد، اما از آنجایی که در عصر مرحوم مشکین افرادی زندگی می­‌کردند و خوشبختانه یکی از این افراد استاد این حقیر مرحوم حاج رضا تابش اکبری(خوشنویس) از شاگردان مرحوم مشکین بوده است و از نوابغ آئین زمینه­ خوانی و سخنوری محسوب بود.

طبق شنیده­‌ها و تحقیق این حقیر مرحوم حاج حسین بابا متخلص به (مشکین) فرزند ملا آقاجان در حدود سال  3-1252 شمسی در خانواده‌­ای مذهبی در شهر قزوین متولد شد، وی در نوجوانی به تهران عزیمت می­‌کند، مرحوم خوشنویس نقل می‌­کرد که مرحوم مشکین حدود شش، هفت سال از مرحوم عارف قزوینی بزرگتر بود، مشکین از هوش و ذکاوت سرشاری برخوردار بوده است و در کودکی و نوجوانی ادبیات فارسی و ادبیات عرب را فرا می­گیرد و او نیز موسیقی را در همان دوران کودکی و نوجوانی یاد می‌­گیرد، او پس از عزیمت به ­تهران در محله امامزاده یحیی(ع) ساکن می­‌شود. وی به­ غیر از اینکه موسیقی را خوب می‌­دانسته، تار و سه­ تار را به ­زیبایی می‌­نواخته است و در سرودن اشعار طبعی بسیار روان و شیوا داشته است و نیز در خواندن نقل تبحر ویژه‌­ای داشته است چنانکه در جوانی در حدود سال 1270 در یکی از مجالس نقالی که ناصرالدین شاه قاجار ترتیب داده شرکت کرده و داستان کُشته شدن سهراب را آنچنان زیبا نقل می‌­نماید که شاه به­ وجد آمده و به­ او اسبی را به­ عنوان صله هدیه می­‌نماید.

در  اواخر زمان حکومت مظفرالدین ­شاه قاجار مرحوم حاج­ حسین بابا با همکاری دوست و همشهری خود عارف قزوینی آئین عزاداری زمینه­ خوانی را ابداع کرده و شروع به سرودن نوحه‌­هایی در دستگاه‌­ها و گوشه­‌های مختلف موسیقی می‌­نماید، این نوحه‌­ها هر کدام در یکی از دستگاه‌­های موسیقی سروده شده و گاهی یک نوحه را مرکب سروده یعنی در شروع با یکی از دستگاه‌­ها و در ادامه گام نوحه عوض می­‌شود و آنقدر هنرمندانه گام‌ها عوض می­‌شوند و به ­گوشه‌­ها و  پرده‌­ها اشاره می‌­شود و سپس در همان دستگاهی که نوحه شروع شده به ­آن رجعت کرده و پایان می‌پذیرد.

اینگونه نوحه سرودن کار هرکسی نبوده و نخواهد بود مگر اینکه به ­همه دستگاه‌­های موسیقی آشنا باشد، نکته­‌های ظریفی در نوحه­‌های سروده شده مشکین گواه این است که او شاعری توانمند و موزیسینی بسیار کار بلد بوده است او هر آنچه در قالب نوحه سروده همه برگرفته از مقاتل و روایات صحیح کتب شیعی مانند لهوف سید ابن طاوس و منتهی الآمال حاج شیخ عباس قمی و دیگر بزرگان شیعه بوده است.

در زمان پهلوی اول محدودیت موجب خلاقیت شد و مرحوم مشکین که در گذشته این سبک را ابداع کرده بود و در تهران و شهر ری نیز در پاتوق‌ها و مساجد و حسینیه‌­ها مردم به ­آئین زمینه­‌خوانی عزاداری می­‌کردند با فشار حکومت به­ مردم و اینکه نباید در کوچه و بازار علنی عزاداری کنند این سبک را ترویج کرد و این سبک در همان زمان خفقان به­ اوج شکوفایی رسید.

آئین عزاداری به­ سبک زمینه ­خوانی را ما می­‌توان سینه‌زنی ایرانی نامید چرا که تا قبل از اینکه مرحوم حاج مرزوق و دیگران سبک(دو دستی) را از کشور عراق به­ ویژه کربلای معلی به­ ایران بیاورند و ترویج دهند، سبک عزاداری به ­آئین زمینه ­خوانی در تهران و شهر ری و در پاتوق‌های عزاداری به­ اوج شکوفایی رسیده بود.

مرحوم حاج حسین بابا(مشکین) ذهن بسیار خلاقی داشت و به­ غیر از سرودن اشعار در قالب‌های مختلف، در عرصه نقالی و نیز سرودن اشعار نقالی ید طولایی داشت و طومارنامه وی گواه بر این مدعاست، آئین زمینه­ خوانی دارای آداب خاصی است که همه این آداب بطور پیوسته با هم مرتبط هستند.

جزییات نوحه‌ها به چه صورت بود؟

نوحه‌­هایی که توسط مشکین برای آئین زمینه ­خوانی سروده شده دارای اجزایی به ­شرح ذیل است: دَم: بیتی است که مصرع اول آن توسط نوحه­ خوان خوانده می‌­شود و میاندار به­ همراه  سینه ­زن‌ها آن مصرع را تکرار می­‌کنند.

ریز: گاهی ریتم نوحه تند می­‌شود و ضرب آهنگ نوحه شدت می‌­گیرد و ضربات سینه ­زدن به ­ثانیه می­‌رسد تا جایی که در هر یک ­ثانیه یک­ ضرب سینه با هماهنگی میاندار و نوحه ­خوان صورت می­‌پذیرد.  

اوج: بالاترین نقطه ارتفاع آواز را اوج می‌­گویند و یکی از شعبه‌­های بیست ­وچهارگانه موسیقی ایرانی می­‌باشد.

فرود: الگوهای ملودیک برای بازگشت به ­مُدِ اولیه یا مایه اصلی موسیقی در اجرای هر دستگاه یا آواز که در نقطه پائین قرار می­‌گیرد فرود نام دارد.

مثل اینکه در آیین زمینه خوانی نوحه به حالت سئوال و جواب دارد؟

در نوحه­‌های آئین زمینه ­خوانی گاهی نوحه‌خوان با میاندار مشاعره می­‌کند و در اواسط یک نوحه سئوالی را که مربوط به­ همان نوحه است و شاعر با هدفی رندانه آن را سروده می­‌خواند و میاندار می­‌بایست جواب سئوال را بدهد و این به ­آن معناست که نوحه­ خوان و میاندار باید با همدیگر هماهنگ باشند و میاندار نیز باید آگاه به ­متن نوحه و دستگاه آوازی نوحه باشد، در غیر این صورت قاصر از جواب دادن و هماهنگ کردن سینه ­زن ها می­‌گردد.

این سئوال و جواب‌ها همه برگرفته از آئین سخنوری و سَردَم­ خوانی است و مشکین با هوشمندی تمام و هنرمندانه از مشاعره سخنوری در آئین زمینه­ خوانی بسیار زیبا استفاده کرده است و با این تلفیق، نوحه‌­های زمینه ‌خوانی را سروده و این کار موجب زیبایی نوحه ‌های این آئین شده است. واگویه نوحه: در بعضی از نوحه‌ها از واگویه استفاده کرده است در این حالت یا در قالب بیت است و یا آیه قرآن، که وقتی نوحه­ خوان به ­واگویه می­‌رسد به ­میاندار اعلام می‌­کند و با خواندن(وای) در حالت آواز، سینه ­زدن قطع می­‌شود و نوحه­‌خوان آن بیت یا آیه قرآن را در دستگاه آوازی که برای آن مشخص شده می­‌خواند و پس از خاتمه واگویه سینه ­زنی ادامه پیدا می­‌کند. 

آداب برپایی مجلس عزاداری به­ سبک و آئین زمینه­ خوانی چگونه صورت می‌گیرد؟

ابتدا میاندار با یکی از ذکرها(دَم­ها) مجلس را شروع می‌کند و سینه‌­زن‌ها نیز با تکرار اولین بیت ذکر که به ­آن(شاه ­فرد) می­‌گویند با میاندار هم­ صدا شده و شاه­ فرد را تکرار می­‌کنند و سپس میاندار ابیات دیگر ذکر را می­‌خواند و سینه­‌ زن‌ها نیز بیت شاه­ فرد را تکرار می­‌کنند تا پایان دَم­‌گیری به­‌ همین ترتیب بین میاندار و سینه­ زن‌ها این ابیات رد و بدل می‌شود. در سال 1304 پس از اینکه رضا شاه بر مسند حکومت تکیه­ زد و خاتمه دوره قاجاریه را اعلام کرد برای تضمین قدرت مطلق خود دست به ­اقدامات زیادی زد و به­ بهانه ایجاد نظمی نوین و باز سازی ایران با هرآنچه که بوی مذهب و دین می‌­داد شدیداً برخورد می­‌کرد از تعطیل­ کردن روزنامه­‌ها­یی که مستقل بودند و گاهی حرفی بر خلاف میل و نظر او می­‌زدند تا ریشه­ کن کردن مذهب و دین مردمی که عمدتاً شیعه بودند.

یکی دیگر از برنامه‌­های او برخورد با آئین‌­هایی که از گذشته مرسوم بود و یا چند سالی بود که آنها شکل گرفته بودند و این آئین­‌ها مردم را به ­مذهب و دین و همچنین مراسم های عزاداری برای ائمه معصومین(ع) تشویق می­‌کردند و دقیقاً این خلاف خواسته­‌های او محسوب می­‌شد، زیرا رضا شاه در نظر داشت تا تصویری از غرب را در ایران اجرا کند. به­ همین سبب با شدت فراوان برای از بین بردن این آئین­‌ها کمر همت را بست. مرحوم خوشنویس نقل می­‌کرد که در این سال‌ها من جوان بودم و مرحوم مشکین تقریباً پنجاه و دو سه ساله بود و همه سعی و تلاش خود را بکار بست تا نوحه‌­هایی بسراید که همه ماندگار باشند با فشارهایی که از طرف حکومت برای منع ­عزاداری سیدالشهدا(ع) می‌­شد و ایجاد ترس و رعب­ و وحشتی که بین مردم حاکم شده بود، خوشبختانه آئین زمینه­ خوانی در همان عصر خفقان شکوفا شد.

یکی از نکات جالبی که مرحوم خوشنویس برایم از مرحوم مشکین گفت این بود که دور اندیشی و  تیز­ بینی او نسبت به­ هرآنچه که در اجتماع اتفاق می­‌افتاد، ایشان می­‌گفت قبل از اینکه رضا شاه دستور کشف حجاب را در سال 1314 بدهد، یک شب در جلسه‌­ای که جمعی از دوستانم حضور داشتند حدوداً سالهای 7-1306 مرحوم مشکین گفت روزی برسد که خیلی هم دیر نیست و این مردک دستور می­‌دهد که چادر از سر هر زن مسلمان بر دارند، و چنین شد.

در این سال‌های خفقان در تهران و شهر ری چندین پاتوق عزاداری به­ سبک آئین زمینه ­خوانی شروع به ­فعالیت کردند و شاعران خوش ذوق و با استعداد با تبعیت کردن از مرحوم مشکین به­ سرودن نوحه­‌های زمینه ­خوانی پرداختند.

انتهای پیام