پرداختن به اوضاع و احوال همدان در قرون مختلف، همواره مورد توجه تاریخ‌پژوهان بوده و از پس هر جستجویی در اسناد و مدارک موجود، وجه متمایزی از هویت تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی این شهر و مردمان امروز و دیروز آن هویدا ‌شده است.

همدان همواره یکی از کانون‌های مهم تحولات کشور بوده و وقایع و حوادث بسیاری در آن ظهور و بروز کرده است. استانی پراستعداد، ادیب‌پرور، مهد مفاخر و بزرگان و پرورش‌دهنده عالمان، عارفان و عاشقان وطن.

ایسنا با توجه به علاقه وافر مردم همدان به شناخت پیشینیان و آگاهی از وقایع و حوادث گذشته در نظر دارد با همکاری محققان، پژوهشگران به ویژه سندپژوهانی که در حوزه همدان تألیفاتی داشته و یا در حال تحقیق و پژوهش هستند، مطالبی در قالب «همدان‌شناسی» منتشر کند تا بخشی از فرهنگ و تمدن دیار کهن همدان را تبیین و تشریح کند.

در مطالب قبلی به برخی نواحی و مناطق از جمله مقبره باباطاهر، گنبد علویان، آرامگاه ابن‌سینا، قله الوند، زیارتنامه اروند بن سام، غارهای دستکند خورزنه، مجسمه سنگ شیر، تپه مصلی، توصیف عمومی شهر و وضعیت نگهداری از آثار باستانی و اشیاء تاریخی در همدان در دوره قاجار و شرح وضعیت آرامگاه اِستر و مُردخای و چگونگی دزدیده شدن آثار با ارزش آن، به دسیسه و توسط یهودیان پرداختیم و در چند نوبت به بهانه پیش‌رو بودن انتخابات مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان رهبری به سال ۱۲۸۵ شمسی و تشکیل مجلس فوائد عامه در همدان، دو ماه قبل از صدور فرمان مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی برمی‌گردیم.

حسن افشاری، کارشناس ارشد تاریخ و همدان‌پژوه می‌گوید: نخستین مصوبه و تصمیم این مجلس، کاهش نرخ گوشت برای رعایت حال رعیت است. اعلان عمومی منتشر می‌شود مبنی بر اینکه «قیمت گوشت - به تاریخ روز یکشنبه پانزدهم شهر جمادی الاولی ۱۳۲۴ که روز افتتاح مجلس فوائد عمومی بود، محض سلامتی ذات ملکوتی صفات اقدس ملوکانه خلدالله ملکه و رفاه حال اهالی، چون نرخ گوشت به سنگ ۹ عباسی از قرار یک من چهار هزار دینار بود، در باب تنزل گوشت صحبت و نتیجه گفت‌وگو به اکثریت آراء و امضای وکیل این صنف این شد که گوشت را به سنگ ۹ عباسی از قرار یک من سه هزار و یک عباسی بفروشند. غیر از این، صنف هم هر کس بخواهد کشتار نماید آزاد و مختار است و هر کس به سنگ کم یا زیادتر از این قیمت بفروشد شخص خریدار بیاید به حکومت جلیله اطلاع دهد تا به آن قصاب مجازات داده شود».

یکی دیگر از مشکلات همدان، وزن متغیر سنگ‌های ترازو است که علاوه بر بی‌عدالتی، موجب بروز تخلف می‌شده است بنابراین در جلسه دوم مجلس فوائد عمومی که ۱۰ روز بعد و در ۲۵ جمادی‌الاولی همان سال برگزار می‌شود، سنگ‌های ترازو با وزن واحد و دارای نشان رسمی حکومت ساخته و بین وکلای اصناف توزیع می‌شود. «۲۵ جمادی الاولی ۱۳۲۴ - عصر مجلس فوائد عمومی مثل ۱۰ روز پیش از این آراسته شد. صحبت در اوزان بود. سنگ‌ها و نیم‌ذرع‌های آهنی که گفته بودم ساخته بودند با علامت و مهر دولتی تماشا کردند و خیلی دعا و تحسین کردند».

نصب صندوق عرایض و شکایات

ظهیرالدوله در اوایل حضور خود در همدان دستور می‌دهد صندوقی ساخته شده و در صحن ایوان امامزاده یحیی(ع) نصب شود تا مردم بتوانند از طریق نامه به صورت مستقیم خواسته‌ها و نظرات خود را با حاکم درمیان بگذارند. این صندوق با عنوان «صندوق عرایض و شکایات» بین مردم شهرت یافته و ظهیرالدوله نیز هر روز، نامه‌های انداخته شده در آن را بررسی کرده و از این طریق وضعیت اقتصادی و اجتماعی را مورد توجه قرار می‌داده است. در اخبار ظهیرالدوله آمده است: «۲۴ جمادی‌الاولی ۱۳۲۴ - امشب ظهیرالممالک با خطیب‌الملک میز و جعبه و لوحه‌ای را که چند روز پیش‌تر ظهیرالممالک ترتیب داده بود که هر کس تظلمی داشته باشد و دستش نرسد، نوشته در آن جعبه بیندازد و پس از یک شب جواب بگیرد، بردند در ایوان صحن امامزاده یحیی که شرف داریم به همسایگی ایشان، گذاشته و به متولی‌باشی احترام و تجلیل آن را سفارشات اکید کردند. امروز جعبه ظهیرالممالک شش پاکت داشت: یک پاکت تظلم، دو پاکت خیرخواهی و مصلحت‌اندیشی، سه پاکت‌ گدایی. اینکه عده پاکت‌ها را ضبط می‌کنم و مطالبش را می‌نویسم، می‌خواهم بدانم حالت مردم در هر روز چه چیز است و امیدواریم چند روزی بگذرد، هیچ تظلم نباشد و همچنین رقعه‌جات گدایی». همچنین می‌نویسد: «۲۶ جمادی‌الاولی ۱۳۲۴- در جعبه شش پاکت بود: دو پاکت تظلم، یک پاکت تکدی، سه پاکت هم اظهار دعا و ارائه بعضی تدابیر که به عقلشان می‌رسید. خیلی خیلی خوشم آمد از آنکه برای یک نفر مثل خودش خیرخواهی کرده بود و راه و چاه بنماید».

از دیگر اقدامات عامل‌المنفعه ظهیرالدوله که در مجلس فوائد عمومی رقم زده می‌شود، تسهیل در پرداخت مالیات از سوی اصناف و ایجاد شفافیت در میزان مالیات جمع‌آوری شده است. ظهیرالدوله دستور می‌دهد اصناف مالیات خود را به وکلا تحویل داده و وکلا نیز در جلسات مجلس، در حضور همه، مبلغ را ارائه و رسید دریافت کنند. ضمناً برای ایجاد انگیزه برای وکلا برای انجام دقیق و مستمر این کار، درصدی از مالیات را که پیش از این خرج مأموران حکومتی برای جمع‌آوری مالیات می‌شد، به وکلا پرداخت می‌کند. «۲۵ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴- عصر مجلس فوائد عمومی مقرره را منعقد داشتیم. امروز محض تکمیل راحتی و آسایش اصناف قرار شد که دیگر فراش و مباشر حکومتی برای وصول قسط مالیات اصناف نرود. روزهای مجلس که ۱۰ روز به ۱۰ روز است، هر وکیلی قسط صنف خودش را از روی کتابچه دستورالعمل و عمل ولایتی بیاورد در مجلس، در حضور تمام وکلا تحویل کند و قبض بگیرد و تومانی صد دینار هم از بابت تفاوت عمل حکومتی حق‌الوکاله، به آنها بدهم. بی‌اندازه ممنون و متشکر شدند. ان‌شاءالله مجلس دیگر همین طور خواهد شد». همچنین می‌نویسد: «۱ رجب ۱۳۲۴- عصر مجلس فوائد عمومی منعقد بود. وکلای اصناف قسط مالیات صنف خودشان را آورده در حضور همه تحویل دادند و تومانی صد دینار هم من از حق خودم یعنی تفاوت عمل معمولی به آنها محض آنکه به قول شکارچی‌ها چشته بشوند و عقب این طور کارها را ول نکنند، به آنها دادم. بی‌اندازه و حد، از این طور کارها اهالی همدان ممنون و متشکر و مطیع می‌شوند. گمان نمی‌کنم بعد از ماها کس دیگری بتواند در همدان حکومت بکند، مگر همین طور بکند بلکه بهتر. اینکه می‌گویم گزاف‌گویی و تعریف خود کردن نیست، از روی کمال یقین و حق‌گویی است».

از مشکلات دیگری که به برکت مجلس فوائد عمومی و تصمیم ظهیرالدوله، برطرف می‌شود، باج‌گیری قراسوران‌ها است که به بهانه تأمین امنیت راه‌ها، با وجود اینکه مواجب خود را از حکومت اخذ می‌کنند، از مردم نیز پول می‌گیرند «۲۴ جمادی‌الاول ۱۳۲۴ - گفتند با آنکه غدغن سخت شده و التزام رسمی سپرده، باز عباس‌خان نصیرالممالک، رئیس قراسوران و قراسوران‌هایش تک تک از چاروادار  و غیره به اسم سلامت رَوی در بیرون‌ها، پول می‌گیرند. برای آنکه مردم خبر شوند و ندهند این طور اعلانی چاپ و منتشر شد: اعلان - بر حسب امر قدر قدرت همایونی خلدالله ملکه از جناب عباس‌خان نصیرالممالک، التزام گرفته شد و مشارالیه به تمام قراسوران خاک همدان سفارش اکید کردند که در خاک همدان از عابرین و چاروادارها به هیچ اسم و رسمی، دیناری مطالبه نشود. محض اطلاع آیندگان و روندگان اعلان شد که در کمال آسودگی عبور و مرور نمایند و به هیچ عنوان دیناری به قراسوران ندهند. قراسورانِ هر راهی، از دولت مواجب و مقرری برای حفظ امنیت عابرین و مال آنها دارد. از این تاریخ به بعد از هر کس به این عنوان چیزی گرفته شود به کارکنان حکومت جلیله اطلاع بدهد تا گرفته و رد شود».

اقدامات مؤثر و عام‌المنفعه ظهیرالدوله در همدان به ویژه در تشکیل مجلس و تلاش برای رفع مشکلات رعایا و کسبه، به گوش علما و مجتهدان در اقصی نقاط ایران رسیده و عده‌ای از آنها با ارسال تلگراف، ضمن ارائه برخی نظرات، از اقدامات وی قدردانی می‌کنند «۱۶ رجب ۱۳۲۴- رفتیم منزل آقای حاجی میرزا حسین مجتهد، دیدن آقامیرزا محمد برادرزاده‌اش که تازه از طهران آمده بود. صحبت‌های زیاد از طهران و وضعش داشت. کاغذ از آقاسیدعبدالله مجتهد از طهران برایم داشت داد، این است: عرض می‌شود، همواره وجود شرافت نمود حضرت مستطاب عالی قرین کمال صحت و اعتدال و متکی بر وسادت عزت و حکمرانی و اقبال بوده، پاینده باد. تلوا زحمت می‌دهد، مرقومه شریفه که حاکی از سلامتی وجود مسعود و تبریک ورود حجج اسلامیه بود شرف اندود نمود. خیلی از تأسیس مجلس مشورت ملتی که حضرت مستطاب عالی قبل از اطلاع و اخبار استقبال، فرموده بودید امتنان و تشکر حاصل نمود. البته معنی دین‌داری و خیرخواهی و وطن‌پرستی همین است که در وجود مسعود بروز و ظهور نموده. خداوند بر توفیق و اجلال حضرت‌عالی بیفزاید که همیشه ساعی در اینگونه امورات خیریه که نفع آن عاید عامه مسلمانان است، بوده باشد و از ناحیه مقدسه امام عصر عجل‌الله ظهوره مورد فیوضات گردیده. چون جناب مستطاب رئیس‌الواعظین، آقامیرزا محمد واعظ سلمه‌الله عازم‌اند اخلاص قلبی و مودت و اتحاد باطنی داعی را مشروحاً خدمت حضرتعالی عرض خواهد داشت و یقین است که ان‌شاءالله مجدانه در تتمیم و تأسیس این مجلس کمال مراقبت و اقدامات کاملانه خواهند فرمود که رضایت خدا و رسول و آسایش تمام مسلمین است. همیشه مترصد سلامتی حالات و ارجاع فرمایشات است. زیاده تصدیعی ندارد. ایام عزت مستدام باد».

اخبار مربوط به احداث ساختمان مجلس فوائد عمومی همدان و وقایع مربوطه در نوبت بعد ارائه خواهد شد.

منبع مطالب: کتاب اوضاع سیاسی اجتماعی همدان در خاطرات ثلاث

انتهای پیام