به گزارش ایسنا، از زمانی که بشر بر روی کره خاکی پا گذاشت و گوهرهای شب چراغ آسمان را نظاره کرد، بر اساس خصیصه کنجکاوی به طلوع و غروب مهر تابان، مهتاب عالمتاب و ستارگان توجه کرد و سعی در پاسخگویی مناسب به سوالات ذهنی خود درباره آسمان بالای سر خود داشت.

این کنجکاوی موجب شد نخستین رصدخانه ایران در حدود سال ۲۱۲ هجری (۸۲۸ میلادی) در بغداد توسط دو منجم به نام‌های "فضل‌بن نوبخت اهوازی" و "محمدبن‌موسی خوارزمی" بنا شد و بعد از آن رصدخانه‌های دیگر در سرزمین‌های اسلامی ساخته شد.

پس از سده چهارم، رصدخانه‌ها با نام "امیران" ارتباط پیدا کردند، مانند رصدخانهٔ علاءالدوله در همدان، که برای بوعلی‌سینا بنا شد. کمتر از یک سده بعد نیز ملک‌شاه سلجوقی، رصدخانهٔ بزرگی را بنیان نهاد که بزرگانی مانند عمرخیام نیشابوری در آن‌جا فعالیت داشتند و پایه گاهشماری جلالی به عنوان دقیق‌ترین تقویم جهان در زمان خود را طرح‌ریزی کردند.

پیشرفت رصدخانه‌ها با بنیان‌گذاری رصدخانه مراغه به اوج خود رسید. بنای این رصدخانه در سال ۶۵۷ هجری(۱۲۶۱ میلادی) به سفارش خواجه نصیرالدین طوسی و به فرمان "هولاکو" نوه چنگیزخان مغول آغاز شد.

در دوره معاصر نیز رصدخانه خورشیدی مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران از دیگر رصدخانه‌های کشور است که در انتهای خیابان کارگر شمالی و در جوار مرکز انرژی اتمی ایران واقع شد. در این مرکز یک تلسکوپ ۱۵ سانتی‌متری ویژه رصد خورشید قرار داشت که مجهز به فیلترهای H آلفا و H بتا بود و علاوه بر رصد لکه‌های خورشیدی، می‌توانست فوران‌های سطح خورشید را مشاهده و مورد بررسی و تحلیل قرار داد.

رصدخانه خورشیدی مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران در حالی مجهز به امکانات رصدی شد که به گفته فعالان حوزه نجوم، این رصدخانه در طرح توسعه شهری قرار گرفت و تبدیل به رصدخانه متروک شده و متاسفانه تجهیزات رصدی آن همراه با سازه‌ آن نابود شدند و امروزه دیگر اثری از این رصدخانه باقی نمانده است.

بنیان‌گذار نخستین رصدخانهٔ فیزیک خورشیدی ایران بانو "آلنوش طریان"، فیزیکدان ایرانی-ارمنی‌تبار بود که به "مادر نجوم" و "بانوی اختر فیزیک ایران" ملقب شده‌ است.

شاید بتوان گفت طرح رصدخانه ملی در شهرستان کاشان، تنها پروژه جدی و کلان کشور در حوزه نجوم است که هر چند با برخی حواشی در هفته‌های قبل همراه شد ولی محققان این طرح در لابه لای شرایط تحریم‌های اقتصادی، تجاری و تبادلات علمی، توانستند رصدخانه ملی ایرانی را در ارتفاع ۳۶۰۰ متری قله گرگش تاسیس کنند تا بتواند با تکیه بر توان داخلی و همکاری مشاوران خارجی، با نصب تلسکوپ نوری کلاس جهانی، کهکشان‌های پر حجم در فاصله ۶۶ میلیارد میلیارد کیلومتر را رصد کنند.

حالا این رصدخانه ایرانی در میان ۸ رصدخانه در نیمکره شمالی زمین که از اسپانیا تا هند ایجاد شده، قرار گرفته است ولی مثل اینکه همچنان برخی افراد به دنبال ایجاد حواشی و بحث‌های پیرامون این طرح ملی هستند به گونه‌ای که گزارش اخیر مجله ساینس خود گویای این واقعیت است!

چالش‌های یک افتتاح

پروژه کلان رصدخانه ملی در روز ۷ تیر ماه سال جاری به صورت ویدئو کنفرانس با حضور حسن روحانی رییس جمهور، سورنا ستاری معاون علمی و فناوری ریاست جمهور و محققان این طرح از پژوهشگاه دانش‌های بنیادی افتتاح شد.

این مراسم در حالی برگزار شد که آینه تلسکوپ این رصدخانه هنوز نصب نشده بود و همین امر، شائبه‌هایی را ایجاد کرد به گونه‌ای که انجمن نجوم ایران طی انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد: بسیاری معتقدند که مراسم افتتاحیه این رصدخانه نابه‌هنگام بود و دلیل این امر نیز آن است که رصدخانه ملی ایران هنوز دو قطعه کلیدی از تلسکوپ را نصب نکرده است که یکی از آن قطعات، آینه اصلی ۳.۴ متری و دیگری نیز آداپتور-روتور آن است که این قطعه یک بخش شامل چند حسگر است که وظیفه آن ردیابی ستاره‌ها و ارتقا وضوح تصاویر است.

البته هر چند که برخی از کارشناسان به نحوه افتتاح و یا اعلام بهره‌برداری این پروژه از طرف دولت فعلی ایراداتی را وارد می‌دانند اما در همین رابطه دکتر حبیب خسروشاهی مجری طرح رصدخانهٔ ملی ایران در گفت‌وگو با ایسنا در این باره توضیحاتی را ارائه و تاکید کرد.

وی با تاکید بر اینکه از ابتدا قرار بود که نورگیری مهندسی این تلسکوپ در سایت این رصدخانه انجام شود، گفت: با توجه به اینکه در دی ماه سال گذشته کار ساخت تلسکوپ به پایان رسید و از آن رونمایی شد، تیم طرح رصدخانه ملی در نظر داشتند که به مدت ۹ ماه اقدام به انجام تست‌های لازم بر روی این تلسکوپ در محل کارخانه کنند.

خسروشاهی با تاکید بر اینکه برای یک منجم تا زمانی که تلسکوپ و تجهیزات رصدی آن آماده کار نباشد، تلسکوپی وجود ندارد، اضافه کرد: ولی از دیدگاه افرادی که پروژه رصدخانه ملی را از نظر مهندسی و مدیریتی به پیش می‌برند، مراحل مختلف، معانی دقیقی دارند که شاید در یک مراسم چند دقیقه‌ای و کوتاه، به خوبی نتوان نحوه اجرای طرح‌های فناورانه بیان شود.

وی با اشاره به جزئیات راه‌اندازی رصدخانه ملی، توضیح داد: تا پیش از مرحله بهره‌برداری علمی باید به اولین نورگیری رصدخانه برسیم و در این زمینه تلاش خود را خواهیم کرد که تا در فصل پاییز سال جاری به آن برسیم.

خسروشاهی با تاکید بر اینکه اعلام این زمان‌ها وابسته به شرایط محیطی در ارتفاع ۳۶۰۰ متری است، گفت: سقف کاری ما در این ارتفاع حدود ۸ تا ۹ ماه است ولی فصل کاری که بتوان آینه تلسکوپ را به این ارتفاع منتقل کرد ممکن است کوتاه‌تر است؛ چرا که به دلیل شرایط جوی هر زمان انتظار رخدادهای جوی را داریم، همانطور که بعد از مراسم روز گذشته بعد از یک ماه که ما آسمان صاف داشتیم، شاهد شرایط جوی خاصی شدیم.

وی با بیان اینکه چنین شرایطی را در مدت اجرای نصب تلسکوپ نیز تجربه کرده بودیم که به دلیل باد شدید، هیچ یک از جرثقیل‌هایی که در قله آماده بودند، موافق انجام ادامه عملیات نبودند، افزود: علی‌رغم آنکه کلیه تجهیزات فلزی بود ولی به دلیل شرایط جوی متغیر و باد شدید، موافق انجام انتقال آینه به ارتفاع ۳۶۰۰ متری نبودند. ما همواره در طول اجرای این پروژه کلان با شرایط پیش‌بینی نشده‌ای مواجه بودیم.

این عضو هیات علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با بیان اینکه با چنین واقعیاتی، بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های این تلسکوپ وابسته به تجهیزات رصدی است که ما در این زمینه سرمایه‌گذاری‌های لازم را خواهیم داشت، اضافه کرد: از سوی دیگر باید اعلام شود که سرمایه‌گذاری بر روی این رصدخانه و تلسکوپ آن پایان ندارد و برای آنکه همپای دنیا پیش برویم لازم است که همواره اقدامات دیگری برای ارتقا آن انجام شود.

با این توضیحات جامعه علمی قانع شد که مراسم برگزار شده افتتاح نبوده بلکه شروع بهره‌برداری از طرحی بوده که محققان طی ۲۵ سال کار تحقیقاتی طاقت‌فرسا انجام داده بود.

این شرایط در حالی بود که در چند روز گذشته، مجله "ساینس" گزارشی را به نقل از دکتر "سپهر اربابی" از محققان پیشین پروژه ملی رصدخانه که ۵ سال قبل پروژه را ترک کرده و اکنون در دانشگاه وورتسبورگ آلمان مشغول به کار است، منتشر کرد.

در بخش‌های از این گزارش آمده است:

در اوایل دهه ۲۰۰۰ "رضا منصوری" اخترفیزیکدان نظری دانشگاه صنعتی شریف و مسئول ساخت رصدخانه، از وی (منظور سپهر اربابی است) در سال ۲۰۰۴ خواست که به عنوان مهندس پروژه به میدان آید و او را ترغیب کرد تا کار خود در شرکت ایرباس آلمان را ترک کرده و این سمت را به عهده بگیرد.

اربابی در این گزارش مجله ساینس با عنوان "ستاره شناسان ایرانی می‌ترسند رصدخانه بلند پروازانه آنها به یک تلسکوپ جهان سوم تبدیل شود"، این طرح را همانند فرزند خود دانسته و نگرانی خود را نسبت به آینده این پروژه مطرح کرده است!

ساینس در این گزارش مدعی شده که ترس اربابی و برخی از همکارانش این است که مدیریت نامعلوم پروژه و تغییر در رهبری سیاسی کشور(منظور تغییر دولت)، تهدیدی برای رصدخانه ۳۰ میلیون دلاری ایران که بزرگترین پروژه علمی ایران است، باشد.

اربابی در بخشی از گزارش ساینس می‌گوید: مثل این است که فرزند شما در مقابل چشمانتان غرق شود و کمکی از دست شما بر نیاید.

در این گزارش همچنین به نگرانی‌های "منصوری" مدیر سابق پروژه رصدخانه ملی اشاره دارد و چنین نگاشته است: "منصوری نگران است که ممکن است تغییرات اخیر در طراحی، رصدخانه ملی ایران را با مشکل روبرو کند. اگرچه او دیگر به اسناد رصدخانه ملی ایران دسترسی ندارد اما به ادعای او تصاویر موجود از این مرکز گویای آن است که مدیریت، طراحی اصلی را به قیمت کیفیت تصویر به شدت تغییر داده است!

به عنوان مثال آینه به اندازه کافی بالاتر از سطح زمین قرار نگرفته تا نوسانات حرارتی آن کاهش یابد و محفظه تلسکوپ نیز فاقد آفتابگیرهای تهویه مورد نیاز برای کاهش تلاطم است. او می‌ترسد که ایران با داشتن این رصدخانه به جای رسیدن به سطح استاندارد و سطح یک جهانی به یک رصدخانه جهان سومی تبدیل شود!"

دکتر منصوری در سال‌های گذشته نیز با ارائه مستنداتی اعلام کرده بود که پرفسور "محمود حسابی" تنها یک فیزیکدان عادی است و تمامی آن چه ایرج حسابی (فرزند دکتر حسابی) در نوشته‌هایش پیرامون مراوده دکتر حسابی با بزرگان علم فیزیک و کارهای وی در علم فیزیک، تصویر کرده، دروغ و اوهام است! همچنین نظریه‌ای که ایرج حسابی آن را تئوری بی‌نهایت بودن ذرات نامیده است، تنها یک مقاله پیرامون گرانش و نسبیت بوده که توسط آقای "سینج"، داور مقاله رد می‌شود!

نایده گرفتن تلاش‌های محققان ایرانی در طرح کلان نجومی

این انتقادات در حالی اعلام شد که پروژه رصدخانه ملی علاوه بر حضور محققان ایرانی در حوزه‌های کیهان شناسی و اخترفیزیک؛ از شورای مشاوران بین‌المللی تشکیل شده است که از جمله این مشاوران بین‌المللی می‌توان به این افراد اشاره کرد:

*پروفسور "جری گیلمور": دکترای اخترفیزیک از دانشگاه "کانتربری" نیوزلند و استاد تمام موسسه نجوم دانشگاه "کمبریج"

وی بیش از ۸۲۰ مقاله و ۴۵۰۰۰ ارجاع با اچ ایندکس ۱۰۲ منتشر کرده و همچنین مسئول انگلیسی پروژه تلسکوپ فضایی گایا و مدیر پردازش داده و برنده ۱۷ جایزه بین المللی در زمینه نجوم است.

*پروفسور "پدرو آلوارز": دکتری اخترفیزیک از Instituto de Astrofísica de Canarias و مدیر طراحی و ساخت بزرگترین تلسکوپ فعال در جهان در جزایر قناری (GTC) و مدیر ۳ ابزار اصلی تلسکوپ ، از جمله دوربین Osiris ، Canaricam و Emir است. 

*پروفسور "کالین کانینگام": وی مدیر برنامه رصدخانه ادینبورگ اسکاتلند در مرکز فناوری نجوم انگلستان که تجربه ۳۰ سال در زمینه مهندسی الکترونیک و سیستم‌ها، مدیر پروژه و مدیر فنی در زمینه علوم پایه از جمله نجوم، ژئوفیزیک و زیست‌شناسی را در کارنامه خود دارد.

مدیر مهندسی سیستم SPIRE در رصدخانه هرشل از سال ۱۹۹۷ تا سال ۲۰۰۱، معاونت مرکز فناوری نجوم انگلیس از بدو تاسیس تا سال ۲۰۰۲، رییس کارگروه اروپایی Opticon ، مربوط به پروژه هواپیماهای کانونی هوشمند، مسئول انگلیسی پروژه تلسکوپ E-ELT، مدیر تحقیق و توسعه و عضوگروه ابزارگان در رصدخانه اروپای جنوبی (ELT)، عضو هیئت مدیره دانشگاه‌های اسکاتلند در زمینه فیزیک خطی، فیزیک رصدی و تجربی، همکاری علمی در تحقیقات مربوط به سیستم‌های یکپارجه در ادینبورگ و عضو ارشد در طرح دانشگاه گلاسگو و استاد افتخاری هریوت وات و دانشگاه ادینبورگ از دیگر سمت‌های وی به شمار می‌رود.

*دکتر "مارتین کالام": وی رئیس بخش فناوری در رصدخانه جنوبی اروپا ESO، فیزیکدان ارشد در رصدخانه جنوب اروپا ESO و مهندس ارشد سیستم در رصدخانه جنوب اروپا (ESO) است و بیش از ۵۰ مقاله در مجلات بین‌المللی منتشر کرده است.

کالام همچنین نویسنده کتاب Modeling, System engineering and project management for astronomy است.

*دکتر "پیرو سالیناری": وی دارای دکترای نجوم، دانشگاه فلورانس، گروه نجوم و علوم فضایی و معاون مدیر در بزرگترین تلسکوپ دوقلوی جهان LBT است.

برنده جایزه Feltrinelli در سال ۲۰۱۶ برای توسعه برنامه اپتیک تطبیقی، عضو دائم رصدخانه اخترفیزیکی INAF-Arcetri ، انستیتوی ملی اخترفیزیک ، Largo E. Fermi ۵ ، ۵۰۱۲۵ فلورانس ، ایتالیا، عضوکارگروه ماده میان ستاره‌ای و جهان محلی در اتحادیه بین‌المللی نجوم IAU و عضو پیشین کمیسیون ۳۴ موضوع بین ستاره‌ای در اتحادیه بین‌المللی نجوم IAU  (تا سال ۲۰۱۵) از دیگر افتخاران سالیناری است.

*پروفسور "لورنزو زاگو": وی استاد تمام دانشگاه علوم کاربردی IAI Institut d'Automatisation Industrielle و طراح و سازنده عملگر ۶ محوره تلسکوپ VLTI ATS, VISTA و طراح سیستم های حرکتی در تلسکوپ ۵/۲ متری SOFIA است.

زاگو همچنین موفق به طراحی مکانیسم حرکت آیینه ثانویه در تلسکوپ ۸/۱۰ متری GRANTECAN و طراحی ربات فضایی EUROBOT (ESA) شده است.

مدل‌سازی و آزمایش سیستم‌های کاهش ارتعاش فعال محفظه‌های تلسکوپ ESO Very Large (VLT) ، ساخته شده از چهار تلسکوپ نجومی ۸ متری و استاد اپتیک و مترولوژی، دانشگاه علوم کاربردی سوئیس (۲۰۰۷ تاکنون) را در کارنامه علمی خود به ثبت رسانده است.

*دکتر "دیوید باکلی": مدیر علمی تلسکوپ ۱۰ متری  SALT  در رصدخانه  آفریقای جنوبی SAAO با ۵۲۹ مقاله علمی است. وی هم اکنون عضو بخش فناوری و علوم داده در اتحادیه جهانی نجوم IAU، عضو بخش آموزش، اطلاع رسانی و میراث ماندگار اتحادیه جهانی نجوم IAU، عضو بخش ستاره‌ها و فیزیک ستاره‌ای اتحادیه جهانی نجوم IAU، عضو کمیسیون نور سنجی و قطبش سنجی نجومی اتحادیه جهانی نجوم IAU، عضو کمیسیون آموزش و توسعه نجوم اتحادیه جهانی نجوم IAU و عضو کمیسیون سیستم های ستاره‌های دو و چندتایی اتحادیه جهانی نجوم IAU است.

پس از انتشار گزارش مجله ساینس که در بالا به بخش‌هایی از آن اشاره شد، از سوی این مشاوران بین‌المللی پروژه کلان ملی رصدخانه ملی ایران، بیانیه‌ای صادر شد و به این گزارش ساینس واکنش نشان دادند و در آن اعلام کردند که تیم پروژه رصدخانه ملی ایران در شرایط دشوار اقتصادی و البته همه‌گیری کووید-۱۹ کار کرده است و آنها را لایق اعتبار و احترام قابل توجهی دانستند.

آنها همچنین اعلام کردند که اطمینان دارند رصدخانه ملی ایران توانایی تحقق به موقع پروژه را دارد و از پژوهش دانشمندان ایرانی، پشتیبانی و حمایت خواهند کرد.

متن این بیانیه این شرح است:

«ما چندین سال است که به عنوان هیئت مشاوره بین‌المللی از تلاش برای طراحی، ساخت، ایجاد و راه‌اندازی تلسکوپ ۳.۴ متری در رصدخانه ملی ایران پشتیبانی کرده‌ایم. افراد زیادی از جمله افراد نام برده در این مقاله در این پروژه مشارکت داشتند تا آنکه این رویا را به واقعیت تبدیل کنند. ما برای مشارکت‌های آنها ارزش قائل هستیم. ما هیچ نظری و ایده‌ای در مورد نظرات سیاسی ارائه شده در گزارش مذکور نداریم. این گزارش کار اختصاصی و خلاقانه این محققان را کم ارزش جلوه داده است.

این پروژه تحت رهبری فعلی حبیب خسروشاهی است و به گفته تیم رصدخانه ملی ایران، این پروژه یک تلسکوپ با زیرساختی عالی دارد. این تلسکوپ توسط مهندسان رصدخانه ملی ایران و با نظارت اولیه یک تیم متخصص سوئدی طراحی شده است. تیم رصدخانه ملی ایران در طراحی دقیق و نظارت بر ساخت و ساز آن نقش به سزایی داشت.

در سال ۲۰۱۷، یک بررسی کامل توسط تیمی متشکل از ۱۰ دانشمند، کارشناس، مدیر رصدخانه و مهندسان رصدخانه جنوبی اروپا (ESO) به طور مستقل انجام شد.

ایجاد اولین نمونه ملی از یک مرکز تحقیقاتی با کیفیت بین‌المللی در بهترین شرایط جاه‌طلبانه است، زیرا برای حفظ کیفیت بالا باید کارهایی چالش برانگیز و هزینه بر انجام شود. تیم پروژه رصدخانه ملی ایران در شرایط دشوار اقتصادی ایران در سال‌های اخیر و البته همه‌گیری کووید-۱۹ کار کرده است. آنها لایق اعتبار و احترام قابل توجهی هستند. ما اطمینان داریم که رصدخانه ملی ایران توانایی تحقق به موقع پروژه را داشته و از پژوهش دانشمندان ایرانی و همکاران بین‌المللی علاقه‌مند پشتیبانی خواهد کرد.

هیئت مشاوره بین المللی رصدخانه ملی ایران

گری گیلمور (انگلیس)

پدرو آلوارز (جزایر قناری)

مارتین کولوم (آلمان)

کالین کانینگام (انگلیس)

پیرو سالیناری (ایتالیا)

لورنزو زاگو (سوئیس)»

به گزارش ایسنا، پیشنهاد ساخت یک رصدخانهٔ بزرگ برای کشور به عنوان یک آزمایشگاه علمی ملی در حوزه نجوم، به‌طور جدی و رسمی در سال ۱۳۷۷ مطرح شد و در این سال رصدخانهٔ ملی به عنوان یکی از طرح‌های کلان پژوهشی در شورای پژوهش‌های علمی وقت مطرح و تصویب شد و در سال ۱۳۷۸ مرحلهٔ مکان‌یابی رصدخانهٔ ملی در قالب یک طرح پژوهشی دانشگاهی آغاز شد.

اجرای این پروژه و ادامه آن در شرایط دشوار کنونی شاید بتواند خاطره تلخ از بین رفتن کامل رصدخانه خورشیدی مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران را از اذهان جامعه علمی کشور پاک کند ولی قطعاً این دستاورد را خواهد داشت که کیهان‌شناسان و اخترفیزیکدان‌های ایرانی قادر خواهند بود که در آینده داده‌های آسمانی خود را با کهکشان علمی دنیا به اشتراک بگذارند و محققان ایرانی بتوانند سهم شایسته‌ای از یافته‌های نجومی داشته باشند.

مسیری که رصدخانه ملی ایران در این سالها طی کرده همان مسیری است که چُنین پروژه‌هایی در کشورهای در حال توسعه رفته‌اند و همه آنها با سعه صدر و پشتکار توانسته‌اند یافته‌های علمی را تکمیل، رد و یا اثبات کنند.

هر چند که برخی از کارشناسان به نحوه افتتاح و یا اعلام بهره‌برداری این پروژه از طرف دولت فعلی ایراداتی را وارد می‌دانند اما انتشار چنین گزارش‌ها و اظهار نظرهای این چُنینی که در گزارش اخیر مجله ساینس آمده جوابگوی تلاش محققان این طرح علمی و های‌تک که در شرایط دشوار کنونی و با توجه به تحریم‌ها و شرایط سخت اقتصادی صورت می‌گیرد، نیست. در واقع این تلاش و پشتکار است که آینده کشورها را می‌سازد.

این طرح حالا ۳ دولت را پشت سرگذاشته و در حالی که دست‌های به دنبال ایجاد حواشی پیرامون این طرح علمی ملی هستند! محققان جامعه علم نجوم ایران امید دارند که دولت بعدی از ادامه اجرای این طرح تا نهایی شدن آن و اولین نورگیری حمایت کند تا بتوان امیدوار بود که دولت سیزدهم؛ ایران را از مرحله تولید مقاله در حوزه علم به کشور دارای فناوری‌های کاربردی، های‌تک و استراتژیک رهنمون کند.

انتهای پیام