به گزارش ایسنا، دکتر محمد حسن‌زاده، رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) و عضو هیئت‌علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس در سخنرانی با موضوع «سرآمدی علمی و چالش‌های احراز آن در نظامات سنجش و ارزیابی علم» که در فرهنگستان علوم برگزار شد، ضمن اشاره به این‌که علوم مقوله حساس و نامشهودی است و سرآمد بودن در آن متفاوت از موضوعات دیگر است، گفت: در طول تاریخ سوالاتی نظیر این‌که که واقعاً علم چیست و چه کسانی عالم هستند و جامعه چگونه با افراد عالم رفتار داشته باشد؟ چگونه حمایت شوند؟ چگونه می‌توان علم را به مثابه قدرت آن را مدیریت کرد؟ وجود داشته است.

وی در تعریف علم گفت: علم نتیجه تلاش روش‌مند برای توصیف، تببین و پیش‌بینی پدیده‌ها و جهان در نظر گرفته می‌شود. بنابراین شاید بر این اساس بتوان در مورد سرآمدی علمی بحث کرد.

رییس ایرانداک در مورد نسبت بین جهان دانش و جهان دانش علمی، توضیح داد: دانش به مثابه تعداد لحظه‌هایی است که انسان‌ها تجربه می‌کنند، می‌بینند و ... خلق می‌کنند و خواهند کرد. اما بخشی از این دانش که به بوته دقت، گذاشته شود و مورد پژوهش و آزمایش قرار بگیرد و در نهایت به اثبات یا عدم اثبات برسد و با داده‌های موجود قبلی ادغام شود، این به عنوان علم و دانش علمی در نظر گرفته می‌شود و قاعدتاً دانش علمی به تعداد تلاش‌های به بوته محک قرار داده شده اندیشمندان در عرصه‌های پژوهش و آزمایش است و این تعدادش بسیار کم است.

دانش علمی در مسیر زمان

وی خاطر نشان کرد: اگر از منظر اثرگذاری بخواهیم نگاه کنیم، آن‌چه که دنیا را تغییر داده همین اندازه کوچک دانش علمی بوده است. دانش علمی نسبت به دانش‌های دیگر، از نظر حجم کوچک‌تر و از نظر تاریخی دوران کوتاه‌تری داشته ولی اثرگذاری بسیار بیشتری داشته است. وقتی از سرآمدی صحبت می‌کنیم، سرآمدی در دانش بیشتر نیست، بلکه در دانش علمی بیشتر است که مد نظر است.

حسن‌زاده در خصوص مراحل دستیابی به دانش علمی گفت: دانش علمی با مطالعه، کنکاش، تامل، مشاهده و کنجکاوی برای دانستن بیشتر برای پژوهشگر و اندیشمند آغاز شده و نهایتاً از طریق تاملات عقلی و شواهد علمی پشتیبانی شده و نمود بیرونی پیدا می‌کند. آن‌چه که نمود بیرونی پیدا کرد، مورد مصابحه، مصالحه و مناقشه قرار می‌گیرد و تحلیل، ارتباط‌دهی و استنتاج یا قیاس می‌شود. بنابراین دانش علمی مد نظر ما در این مرحله خلق می‌شود.

وی ادامه داد: در مرحله بعدی انتشار و اشاعه آن اتفاق می‌افتد. دانشمندان در طول زمان از طریق تماس‌های رودر رو، نامه‌نگاری‌ها و از طریق تماس‌های دروازه‌بانان علم، یافته‌های خود را منتشر می‌کردند و انتشار و ارائه دانش بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

این استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی با بیان این‌که دانش در مقام دستاورد فردی در کنار دانش در مقام پدیده اجتماعی در نظر گرفته می‌شود، توضیح داد: اصولاً همه مکاتب، دانش علمی را زمانی به رسمیت می‌شناسد که به عنوان پدیده اجتماعی در نظر گرفته شده باشد. شخص در درون اتاق خود و در ذهن خودش به هر چیزی که رسیده باشد، برای خودش ممکن است رسمیت داشته باشد، ولی تا زمانی که بازگو نکرده باشد و در بوته نقد و تحلیل قرار نداده باشد و سرگی و ناسرگی آن مشخص نشده باشد، به مثابه یک پدیده اجتماعی در نظر گرفته نمی‌شود. به همین دلیل است که انتشار و افشای علم خیلی تاکید می‌شود.

علم به عنوان یک پدیده اجتماعی باید منتشر شود

وی اظهار کرد: برای همین امروزه بر افشای علمی تاکید زیادی می شود و می‌گویند اگر بخواهیم علم  را به عنوان پدیده اجتماعی در نظر بگیریم باید منتشر شود و امروزه محمل‌های انتشار بسیار متنوع‌تر و بیشتر شده است. در گذشته علم باید به چاپخانه و در تحریریه می‌رفت و در انتظار چاپ قرار می‌گرفت، ولی امروزه با انتشار الکترونیکی به صورت زودآیند در اختیار افراد قرار می‌گیرد و یا در کنفرانس‌ها ارائه می‌شود.

رییس ایرانداک با بیان این‌که در گذر زمان در خصوص دانش علمی، سه اتفاق افتاده است، توضیح داد: در ابتدا دانش علمی، تلاش‌های انفرادی عالمان بوده است. افرادی که کنجکاو و دارای نگاه متفاوت بودند و پدیده‌های اطراف برای آن‌ها جالب بوده است و تلاش‌های انفرادی را برای فهم جهان شروع می‌کردند.

وی افزود: رفته رفته این افراد یکدیگر را پیدا کردند و با یکدیگر بحث کردند و گروه‌ها و انجمن‌ها، مکتب‌ها و حلقه‌ها را تشکیل دادند. در ادامه سازمان‌هایی مثل دانشگاه‌ها و مراکز تحقیق و توسعه پیدا شدند و به آن‌ها پیوستند. دانشگاه‌ها از حدود ۲ هزار و ۷۰۰ سال پیش شروع به تشکیل کردند و البته مراکز تحقیق و توسعه دیرتر و حدوداً پس از جنگ جهانی دوم تشکیل شدند.  این یک تاریخ مختصری بود از چیزی که در حوزه علم اتفاق افتاده است.

زمانی که سرآمدی علمی بر اساس اشتهار عالمان بود

حسن‌زاده در مورد مفهوم سرآمدی در این سه دوره از تاریخ علم، گفت: زمانی که عالمان منفرد به علم می‌پرداختند، اشتهار عالم به عنوان سرآمدی در نظر گرفته می‌شد و سرآمدی آن‌ها به میزان اشتهار آنان بود.حتی برخی از این عالمان به دلیل اشتهار خود به مقام صدارت و ریاست می‌رسیدند و پادشاهان آن‌ها را به دربار می‌بردند.

وی درباره مفهوم سرآمدی در مقام تلاش‌های گروهی، گفت: در تلاش‌های گروهی، سرآمدی در مقام روشنگری اجتماعی مفهوم پیدا می‌کرد و آن‌ها هدفشان را بر اساس  روشنگری اجتماعی تنظیم می‌کردند که آنچه می‌دانند را در مقابل آن‌چه جهل می‌نامیدند، روشنگری کنند و نوری بتابانند بر تاریکی آن‌چه که ضد علم و شبه علم بوده است و همین به عنوان سرآمدی در نظر گرفته می‌شد.

وی با بیان اینکه سرآمدی در دوران دانشگاه‌ها، توسعه معرفت و مهارت‌افزایی معنا پیدا کرد و گفت: مثلاً فردی که دانشگاه می‌رفت، صاحب شغل می‌شد و مهارتی پیدا می‌کرد. در مراکز تحقیق و توسعه سرآمدی متفاوت بوده است. سرآمدی در این مراکز این بود که اهداف سازمانی را تحقق دهند. چون پول آن‌ها را مراکز تحقیق و توسعه پرداخت می‌کردند، پس باید اهداف سازمانی دنبال می‌شد.

هزینه ۳ تریلیون دلاری برای علم در دنیا

استاد دانشگاه تربیت مدرس به هزینه تحقیق و توسعه در دنیا اشاره کرد و گفت: در دنیا برای تحقیق و توسعه حدود ۳ تریلیون دلار هزینه می‌شود که این معادل سه درصد از جی دی پی دنیا است. کشورها بر اساس این‌که چقدر پیشرفته هستند برای تحقیق و توسعه هزینه می‌کنند و میزان آن از حدود نیم درصد تا ۴، ۵ و ۶ درصد از تولید ناخالص داخلی است که متوسط آن در دنیا سه درصد است. اگر موسساتی را که در تحقیق و توسعه هزینه می‌کنند را نیز به آن اضافه کنیم، این عدد بالاتر نیز می‌رود. همین است که مشاهده می‌کنیم که در دنیا تحقیق و توسعه ارزش و اهمیت بالایی پیدا کرده و هر کدام دنبال سرآمدی نیز هستند.

آغاز سرآمدی دانشمندان بر اساس مشارکت اجتماعی

حسن زاده درباره مفهوم سرآمدی در نسل دوم، گفت: در نسل دوم مشاهده می‌کنیم سرآمدی عالمان منفرد، به انتشارات آن‌ها تبدیل شد. این‌که انتشارات و کتاب خوبی داشته باشند و از یک زمانی به بعد حتی دانشمند به عنوان صاحب فلان کتاب شناخته می‌شد. همچنین شاگردان عالم نیز نشان‌دهنده اشتهار عالم بود.

وی ادامه داد: در نسل دوم در تلاش‌های گروهی، این‌که کدام انجمن و محفل طرفداران و حامیان بیشتری داشته، مهم بوده است. این انجمن‌ها در کشورهای اروپایی اهمیت زیادی داشتند و حتی بعضاً می‌توانستند در تغییر دولت‌ها و نظام سیاسی کشورها نیز نقش داشته باشند  و این نشان‌دهنده نفوذ حامیان آن‌ها بوده که به عنوان سرآمدی در جامعه در نظر گرفته می‌شد.

استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، سرآمدی دانشگاه‌ها در نسل دوم را در میزان مشارکت علم در جهان عنوان و تشریح کرد: یک دانشگاه در نسل دوم یک آموزش‌دهنده صرف نیست، بلکه یک خلق‌کننده دانش و مشارکت کننده است. چشم‌ها در نسل دوم به سمت دانشگاه‌ها بود که دانشگاه چه می‌گوید و این مهم بود. این چیزی که تا کنون نیز تا حدودی ادامه داشته است، این است که افراد دانشگاهی مورد احترام بیشتر و مورد اعتماد جامعه‌ هستند. این نشان‌دهنده آن بوده که حرف جدید، ایده جدید و محصول جدید از دانشگاه می‌آید.

وی افزود: در مراکز تحقیق و توسعه ارزش مالی و برگشت مالی به عنوان سرآمدی بیشتر در نظر گرفته می‌شده و این‌که چقدر ارزش ایجاد کرده است. امروزه در مورد دانشگاه‌ها نیز چنین نگاهی وجود دارد.

وی خاطر نشان کرد: افرادی که به سرآمدی از لنز علم نگاه می‌کنند، مخالف چنین رویکردی هستند که چقدر سرمایه‌گذاری کردیم و چقدر پول آورده است. این موضوع منتقدان جدی دارد و می‌گویند که باید این نگاه متوقف شود.

سرآمدی بر اساس پر کردن فاصله بین دانشگاه و جامعه

حسن‌زاده در مورد مفهوم سرآمدی در نسل سوم، گفت: الان که در نسل سوم قرار داریم  و در حال انتقال به نسل چهارم هستیم، از عالمان منفرد سرآمد انتظار می‌رود که در رشته خود تاثیر داشته باشند و رشته خود را پیش ببرند. از تلاش‌های گروهی، حضور اجتماعی و تاثیر اجتماعی انتظار می‌رود. رفته رفته آنقدر تخصص‌گرایی در دانشگاه تشدید شد که بین جامعه و دانشگاه فاصله ایجاد شد و ممکن است افرادی که به آزمایشگاه می‌روند، سالیان سال در جامعه حضور پیدا نکنند و یک فاصله عمیقی بین زندگی دانشمندان و جامعه ایجاد شده است. از همین رو در منظر تلاش‌های گروهی انتظار سرآمدی این است که گروه‌های علمی در جامعه حضور داشته باشند.  

رییس ایرانداک در مورد سرآمدی دانشگاه‌ها در نسل سوم، گفت: در نسل سوم مشارکت دانشگاه در اقتصاد به عنوان سرآمدی انتظار می‌رود. اینکه دانشگاه پیش‌برنده اقتصاد باشد؛ چرا که اقتصاد دانش‌بنیان شده است. همچنین در نسل سوم در مراکز تحقیق و توسعه انتظار این است که این مراکز قدمی در پیشبرد و تسریع نوآوری بردارند.

مفهوم سرآمدی در نسل نوظهور دانش علمی

وی خاطر نشان کرد: در نسل نوظهور دانش علمی، ارتباط میان رشته‌ای برای عالمان منفرد به عنوان سرآمدی شناخته می‌شود. در تلاش‌های گروهی، پویایی محیط و در دانشگاه‌ها، حضور مجازی عنوان سرآمدی شناخته می‌شود. جامعه در حال تحول دیجیتال است و انتظار می‌رود دانشگاهی سرآمد باشد که برای نسل متحول دیجیتال و مجازی سرویس ارائه کند و از مراکز تحقیق و توسعه پیشگامی در تحول انتظار می‌رود.

به گفته حسن‌زاده، در بحث سرآمدی باید به دو نگاه توجه داشت؛ یک نگاه سرآمدی دانشمندان است و نگاه دیگر سرآمدی دانشگاه‌ها است. دانشمند خارج از دانشگاه نیز می‌تواند معنا پیدا کند. به همین دلیل باید این دو را از هم تفکیک کرد. البته از هم جدا نیستند؛ می‌توانند با هم مرتبط باشند، ولی باید به ظرایف توجه کرد.

رییس ایرانداک با بیان این‌که سرآمدی دانشمند در چهار بُعد سرآمدی در آموزش، پژوهش، تاثیر و پیشگامی معنی می‌شود، تشریح کرد: سرآمدی یک دانشمند از نظر آموزش چند معنی دارد که در اینجا سه مورد از آن مطرح می‌شود. مثلاً در مورد آموزش اینکه یک دانشمند چگونه تدریس می‌کند، آن‌چه که ارائه می‌کند و آن طور که تعامل می‌کند، اهمیت دارد. همچنین کیفیت محتوای آموزش داده شده از منظر استحکام و روزآمدی نشانه سرآمدی است. در مورد سوم نحوه هدایت‌گری نیز مهم است. امروزه شاگردان مثل شاگردان ۱۰ سال گذشته نیستند. به محتواهای جدید دسترسی دارند. این‌که یک دانشمند چگونه شاگرد را مربی‌گری و هدایت می‌کند و او را در مسیر آموزش قرار می‌دهد، اهمیت زیادی دارد.

وی در مورد سرآمدی در حوزه پژوهش برای یک دانشمند، توضیح داد: یک بُعد آن در روش شناسی است. برخی معتقدند علم به مثابه روش است و اگر در روش دقت داشته باشید، نتیجه هرچیز که باشد، مورد قبول است. مورد دوم اهمیت مهارت‌ها در سرآمدی است. مهارت اینکه داده‌ها را چگونه سازمندی کنی و سره و ناسره را از هم تشخیص دهی و آن‌ها را در مسیر دانستن خود و خلق دانش علمی ساماندهی کنی، اهمیت زیادی دارد.

اهمیت همکاری‌های علمی به عنوان شاخصی برای سرآمدی

وی ادامه داد: بُعد دوم پژوهشگری است؛ اینکه چگونه هدایت و همکاری کنی. امروزه مانند ۷۰۰ سال پیش اینکه یک نفر بتواند حوزه‌هایی از علم را پیش‌ببرد، بسیار دشوار است. به همین دلیل کتاب‌ها و مقاله‌ها گروهی نوشته می‌شود و تحقیقات گروهی انجام می‌شود. به همین دلیل همکاری به عنوان شاخصی برای سرآمدی شناخته می‌شود. امروزه همکاری ملی و بین‌المللی تاثیرگذار است و به همین دلیل به عنوان یکی از شاخص‌های سرآمدی شناخته می‌شود.

استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی با بیان این که امروزه اشاعه نیز برای سرآمدی دانشمندان مهم‌تر شده است، گفت: در گذشته می‌گفتند یا منتشر کن یا نابود شو و امروزه می‌گویند یا دیده‌شو یا از بین برو. چون روزانه یک میلیون و ۴۰۰ هزار مقاله در دنیا منتشر می‌شود. شما به یک داده بسیار ارزشمند رسیدی، آن یافته خود را در بین بیش از یک میلیون داده در جهان می‌اندازی، به مثابه این است که سوزنی را در یک انبار کاه انداختی؛ افراد چگونه آن را پیدا کنند؟ پس Visibility یا رؤیت‌پذیری مهم شده است.

حسن‌زاده خاطر نشان کرد: در گذشته یک ابوعلی سینا بود که می‌گفت و شاگردانش می‌نوشتند. امروزه در دنیا بسیار بسیار افرادی هستند که روزانه یافته‌های جدید را گزارش می‌کنند. این‌که کجا دیده شود، اهمیت زیادی دارد.

وی افزود: همچنین اجتماعی‌سازی، مرجعیت و پیش‌برد علم نیز در سرآمدی دانشمندان اهمیت دارد.

به گفته حسن‌زاده، سرآمدی دانشگاه در سه محور آموزش، ارتباطات و جامعه‌محوری باید مورد توجه قرار گیرد.

وی اظهار کرد: با تخصصی شدن علم وارد محفظه‌هایی شدیم، در حالی که الان در دنیای پیشرفته علم این محفظه‌ها برداشته شده و افراد از رشته‌ای به رشته دیگر و از دانشکده‌ای با دانشکده دیگر و دانشگاه‌هایی با دانشگاه دیگر در ارتباط هستند.

امروزه سرآمدان علمی چگونه انتخاب می‌شوند؟

این استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی در خصوص جهت‌گیری‌هایی که امروزه در دنیا برای سرآمدی اتفاق افتاده است، گفت: با توجه به این‌که در دنیا برای علم ۳ تریلیون دلار هزینه می‌شود و می‌خواهند مابه ازای آن را اندازه‌گیری کنند، در قالب انتخاب پژوهشگران و انتخاب دانشگاه‌ها، دستاوردها را کمی‌سازی می‌کنند.

وی اظهار کرد: انتخاب دانشمندان در سه دسته تلاش‌های سازمانی، ملی و جهانی انجام می‌شود. مثلاً در تلاش‌های سازمانی بزرگداشت‌هایی که در هفته پژوهش انجام می‌شود و پژوهشگران سرآمد انتخاب می‌شوند. در ایران برای انتخاب دانشمندان برتر، فدراسیون سرآمدان علمی ایران تشکیل شده و بر اساس آیین‌نامه خود سرآمدان را انتخاب می‌کنند.

وی افزود: فدراسیون سرآمدان علمی فرمولی داده و بر اساس آن انتشارات، کیفیت استنادات و منتورینگ را ارزیابی می‌کنند. باید توجه داشت همه این‌ها بر اساس انتشارات است و در مورد منتورینگ هم گفته می‌شود که اگر دانشجوی فرد نیز در بخشی سرآمد شده باشد، امتیازی دارد که خود این هم بر اساس انتشارات است. در واقع در این سرآمدی از بین حدود ۱۶ شاخص فقط یکی از آن که انتشارات است، در نظر گرفته می‌شود.

فهرست پژوهشگران پر استناد و پژوهشگران یک درصد برتر

حسن‌زاده در مورد انتخاب سرآمدان جهانی، توضیح داد: در سطح جهان، فهرست‌های جهانی مانند پژوهشگران پر استناد یا Highly cited researchers‌ وجود دارد. همچنین گلوبال یانگ آکادمی نیز وجود دارد که شاخص‌های آن متنوع هستند و شاخص‌های آن صرفاً انتشارات نیست؛ حتی روحیات اخلاقی مثل از خودگذشتگی و میزان ریسک‌پذیری نیز در آن وجود دارد.

وی اظهار کرد: مهم‌ترین فهرستی که در ایران مورد توجه قرار می‌گیرد، فهرست پژوهشگران پر استناد است. البته پژوهشگران یک درصد نیز مورد توجه قرار می‌گیرد که آن به نظر من نیاز به بحث بیشتر دارد. چون استخراج یک درصدی‌ها حرف و حدیث‌های زیادی دارد. برای مثال اسمی تکراری و تفاوت رشته‌ها و همچنین این‌که سرآمدی تنها به عنوان اسم و استناد مورد توجه قرار می‌گیرد.

حسن‌زاده تاکید کرد: به نظر می‌رسد فهرست پژوهشگران پر استناد یا HCR معتبرتر است که برآمده از مقالات پر استناد است که یک درصد رشته‌های خود هستند و این‌ها بر اساس استنادات مقاله و این‌که آستانه استناد در رشته خودشان به عنوان برگزیده انتخاب می‌شود.

وی به آمار پژوهشگران پر استناد ایران اشاره کرد و گفت: در سال ۲۰۲۲ ایران از بین ۷ هزار و ۳۰۰ نفر دنیا ۱۲ نفر پژوهشگر پر استناد داشته است. این میزان برای کشور عربستان ۱۱۴ نفر، ترکیه ۶ نفر، ژاپن ۹۰ نفر است و آلمان بیش از ۳۰۰ نفر پژوهشگر پر استناد دارد.  در کل در ایران در سه سال گذشته ۳۰ نفر از پژوهشگران در فهرست پژوهشگران پر استناد قرار گرفتند.

انتهای پیام