معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در گفت و گو با ایسنا، در خصوص حواشی ایجاد شده پیرامون مقاله اخیر نشریه نیچر که ایران را در کنار دو کشور چین و روسیه متهم به داشتن کارخانه‌های تولید مقالات جعلی کرده است، گفت: این‌که دغدغه‌ در مورد مسائل علمی در کشور وجود دارد و گفتمان رعایت اخلاق در پژوهش، در جامعه از سطح نخبگان و دانشجویان به مردم و رسانه کشیده شده، از یک جهت خیلی میمون و مبارک است؛ اما باید توجه داشته باشیم که موضوع را نه خیلی بزرگ‌نمایی کنیم که موجب تحقیر جامعه علمی و سرخوردگی شود و نه آن را خیلی ناچیز ببینیم که نادیده گرفته شود.

وی ادامه داد: مطرح کردن این نوع مباحث در شورای عالی انقلاب فرهنگی و مجامع مختلف علمی و دانشگاهی خیلی خوب است اما بهتر است که به اقدامات عملی نیز که در این زمینه انجام شده هم اشاره شود.

دکتر فرید نجفی اظهار کرد: اگر در کشور ما سیاست‌گذاران به نتایج کارهای تحقیقاتی توجه می‌کردند و البته دانشگاه و وزارت‌ بهداشت درمان و آموزش پزشکی هم توجه سیاست‌گذاران و تاثیرگذاری بر نظرات آن‌ها را در ارزشیابی‌ها می‌دیدند، وضعیت کشور به این سمت و سو می‌رفت؟! واقعیت این است که سیاست‌گذار ما در زمان تصمیم‌گیری، کم‌تر سراغ محقق می‌رود. در کشور ما متاسفانه کم‌تر می‌توان سیاست‌گذاران را مُجاب کرد که به نتایج تحقیقات توجه کرده و آن را مبنای تصمیم‌گیری‌های خود قرار دهند؛ همین باعث سرخوردگی دانشگاه و محقق می‌شود.

تخلفات پژوهشی مختص ایران نیست

نجفی در ادامه افزود: موضوع تخلف‌های پژوهشی در کشور مانند دیگر کشورها وجود دارد و این موضوع یک واقعیت است؛ ولی امثال این تخلفات متاسفانه با درجات مختلف در همه کشورها دیده می‌شود و من در تجربه شخصی خود نمونه‌هایی از این موارد را دارم که هر کدام از آن‌ها مصادیقی از تخلفات هستند.

وی با اشاره به مشاهدات خود در این زمینه، عنوان کرد: حدود ۱۰ سال پیش مقاله‌ای را به یکی از مجلات بین‌المللی که مایل به نام بردن اسم آن نیستم، ارسال کردم. پاسخی که آن‌ها دادند با این مضمون بود که مقاله شما را چاپ می‌کنیم ولی شما باید به مقاله فُلان فرد که سردبیر همان مجله بود ریفرنس بدهید. متاسفانه مسائلی از این قبیل گاهی در دنیای علم دیده می‌شود که جای تاسف فروان دارد ولی به هیچ عنوان این مباحث مخصوص ایران یا دیگر کشورها نیست و به عنوان یک معضل باید حتما با نگاهی عالمانه با آن برخورد کرد.

دکتر نجفی با ذکر مثالی دیگر در این زمینه گفت: در یک مقاله دیگری که ما وضعیت سرطان را در کشور جمهوری اسلامی ایران توضیح داده بودیم، از استان‌های هم‌جوار خلیج فارس صحبت شده بود. یکی از مجلاتی که مقاله برای پذیرش به آنجا ارسال شده بود، به صراحت در پاسخ، عنوان کرد که ما نام "خلیج فارس" را به رسمیت نمی‌شناسیم و مقاله شما را چاپ نمی‌کنیم. البته الان این مقاله منتشر شده است. قطعاً دخالت دادن مسایل سیاسی در دنیای علم از جمله مواردی است که پسندیده نیست و بر اصول پذیرفته‌شده اخلاق در پژوهش هم منطبق نیست. این در حالی‌ است چنین مواردی هیچ‌گاه در گزارشات موسساتی مانند "نیچر" و "الزویر" و ... مطرح نمی‌شوند!

دانش تولیدشده در کشور باید به دست سیاست‌گذار برسد

معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در ادامه موضوع وضعیت ایران را تشریح کرد و گفت: شکی نیست یکی از کشورهایی که بیشترین رشد در تولید علم را داشته، ایران است. تولید علم در تمام دنیا شاخص‌هایی دارد و یکی از این شاخص‌ها میزان انتشار مقاله است. برخی از همکاران ارزش چاپ مقاله را آن‌قدر بالا می‌برند که فکر می‌کنند، تحقیق شروعش با پروپوزال و خاتمه‌اش با مقاله است؛ در حالی که نگاه ما در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی این است که چاپ مقاله تنها یک مرحله و در واقع مرحله میانی پس از اتمام پروپوزال است. بعد از انتشار مقاله بحث «ترجمان دانش» و تاثیرگذاری دانش تولید شده در سطح جامعه وجود دارد و به این معناست که باید دانشی که تولید کردیم را به دست سیاست‌گذار برسانیم. این کار مهمی است که در کشور ما مغفول مانده است.

انگشت اتهام را به سمت سیاست‌گذاران بگیریم

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه در ادامه اظهار کرد: اینکه عده‌ای از محققین ما تنها به فکر انتشار مقاله هستند، می‌تواند آسیب‌زا باشد؛ ولی محققین ما تنها مسئول قسمتی از این مشکل هستند. عده قلیلی از محققین ما متاسفانه تنها و تنها برای ارتقا، به مقاله پژوهشی می‌پردازند؛ اما تعداد زیادی از محققین کشور هستند که به دنبال حل مشکل و مسئله هستند ولی هم‌چنان‌که قبلا هم گفتم متاسفانه سیاستگذاران هم با مقوله رجوع به دانشمندان و محققین برای حل مشکلات روزمره جامعه بیگانه هستند.

متخلفان مسیر دانش بشری را منحرف می‌کنند

وی با بیان این موضوع که، قصدی برای تبرئه کردن متخلفان ندارد، خاطر نشان کرد: متخلفان، مسیر دانش بشری را منحرف می‌کنند. یکی از نمونه‌های تخلف این است که نتایج یک مقاله را خلاف واقع گزارش می‌دهند و یا نتایج یک مقاله را دوباره در یک مقاله دیگر تکرار می‌کنند. چنین اقداماتی باعث انحراف دانش بشری میشود که بی‌شک گناهی نابخشودنی است. خوشبختانه در کشور ما قوانین محکمی در ارتباط با این موضوع وجود دارد و باید بررسی کنیم که چرا این قوانین تا الان خیلی بروز نداشته است؟

معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت اظهار کرد که در مقاله نیچر نظر یک فرد عنوان شده است و این مقاله از قول رئیس موسسه الزویر، بدون هیچ‌گونه شاهدی می‌گوید در سه کشور ایران، روسیه و چین این قضیه به طور کاملا سیستماتیک و به اصطلاح خودشان کارخانه‌های چاپ مقاله اتفاق می‌افتد.

افراد آکادمیک طعمه افراد بازار می‌شوند

این متخصص اپیدمیولوژی در ادامه گفت: یکی از بدترین خبرهایی که تا الان داشتیم، چند سال پیش و درباره همان پنجاه و چند مقاله‌ رد شده بود. در آن زمان تعداد زیادی از آن مقالات در کمیته‌های ملی اخلاق وزارت بهداشت، بررسی شد. این بررسی نشان داد که در عمده موارد، افراد غیر آکادمیکی که عمدتاً در دانشگاه جایگاهی نداشتند، نقش کلیدی داشتند و خیلی از افراد آکادمیک متاسفانه طعمه این افراد شده بودند. ولی این موضوع که چرا افراد آکادمیک ما باید طعمه بشوند، آن هم دلایل زیادی دارد که من به یکی از آن‌ها اشاره کردم.

نجفی اذعان داشت: در نظام دانشگاهی ما، در مقاطعی نگاه و توجه خاصی به بحث مقاله شده است. ضمن آن که آن نگاه قابل احترام است؛ اما بحث اثرگذاری پژوهش مورد غفلت بوده. در تمام کشورهای جهان سوم، همیشه این فاصله بین سیاست‌گذاری و تحقیق وجود داشته و این اصلا ربطی به دوره چندساله اخیر ندارد و از زمان‌های دور و در کشورهای دیگر هم این مشکل  وجود داشته است.

قوانینی که می‌توانند از تخلفات پژوهشی جلوگیری کنند

معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در خصوص قوانینی که در جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با تخلفات پژوهشی وجود دارد، گفت: ۲۵ سال است که در دانشگاه‌های ما کمیته‌های اخلاق در پژوهش پایه‌گذاری شده‌اند و در این سال‌ها تمام طرح‌های تحقیقاتی ما به کمیته‌های اخلاق می‌رود و کد اخلاق دریافت می‌کنند. البته این کد اخلاق به منزله این نیست که هیچ‌گونه تخلف دیگری در آن صورت نمی‌گیرد؛ بلکه حداقل یک کُدی است که شما می‌توانید طرح تحقیقاتی را در هر جای کشور پیگیری کنید و ببینید در کدام دانشگاه است، مجری آن چه کسی است و به چه شکلی انجام می‌شود.

وی ادامه داد: از سال ۱۳۹۶ نیز با پیگیری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، لایحه پیشگیری و مقابله به تقلب و آثار پژوهشی به مجلس رفت و مصوب شد. شیوه‌نامه آن نیز تهیه و به تمام دانشگاه‌ها ابلاغ شد. یکی از مواردی که در این لایحه اتفاق افتاد این بود که ضابطان قوه قضاییه برای خارج از دانشگاه‌ در نظر گرفته شدند به‌طوری‌که که اگر یک شرکت و یا فردی مقاله را بدون پشتوانه علمی و بدون رعایت کدهای اخلاق و خارج از ظوابط پذیرفته شده علمی تهیه و یا چاپ کرد و کارخانه مقاله‌سازی راه انداخت، ضابطین بتوانند با آن‌ها برخورد کنند. به عبارت دیگر قوانین تنها به برخورد با کارکنان و اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها محدود نشد و این یکی از جامع‌ترین قوانین برخورد با متخلفین است.

در گذشته پاداش مقالات برای افراد وسوسه‌کننده بود!

دکتر نجفی به موضوع پاداش مقالات اشاره کرد و اظهار داشت: سال‌های سال در این کشور برای مقالات پاداش مالی پرداخت می‌شد! این پاداش‌ها در مواردی حتی در چند سال پیش به مبالغی حدود ۵ میلیون تومان هم می‌رسید. چنین رویکردی برای چاپ مقالات واقعاً می‌تواند انگیزه برای تخلف را بیشتر کند. خوشبختانه در سال گذشته، پاداش مقالات در تمام دانشگاه‌های علوم پزشکی ممنوع شد. بدیهی‌ست این تصمیم مخالفانی نیز دارد که البته اگر پای صحبت این دسته از همکاران هم بنشینم متوجه می‌شویم که این دوستان هم حرف‌های زیادی برای گفتن دارند. اخیراً خودم در یک ماموریت به یکی از دانشگاه‌های کشور، خواستار بررسی جامع‌تر این موضوع شده‌ام که امیدوارم نتایج آن بزودی به ما ارائه شود.

معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت همچنین به دیگر اقدامات این وزارتخانه در مقابله با تخلفات اشاره کرد و گفت: یک کار شاخص دیگری که در وزارت بهداشت شکل گرفته و متاسفانه عده‌ای در مقابل آن جبهه گرفته‌اند، انتشار لیست مجلات نامعتبر دنیا است. ما در سامانه‌های وزارت بهداشت، لیست مجلات نامعتبر را منتشر کرده‌ایم. البته این به آن معنا نیست که هر مقاله‌ای که خارج از این لیست چاپ شود، احتمال تخلف پژوهشی آن کم است؛  ولی این خیلی مهم است که مجلات بی‌کیفیتی که بیشتر مقالات ضعیف و دارای داده‌های مشکوک را منتشر می‌کند، مشخص شود. این لیست که روی سایت وزارت بهداشت قرار دارد، یکی از کامل‌ترین لیست‌هایی است که در دنیا وجود دارد.

وی به ممنوعیت استفاده از مقالات منتشر شده در مجلات لیست سیاه، برای ارتقا اشاره کرد و ادامه داد: سیاست وزارت بهداشت عدم محاسبه امتیاز چاپ‌شده در مجلات لیست سیاه برای ارتقا اعضای هیات علمی است.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، با بیان این‌که در هفت سال گذشته، بیش از ۴۰۰ کارگاه در زمینه اخلاق در پژوهش و قوانین حاکم بر تخلفات پژوهشی در دانشگاه‌های کشور برگزار شده، گفت: بحث آموزش در زمینه تخلفات خیلی اهمیت دارد. بسیاری از دانشجویان ما با ابعاد مختلف تخلف پژوهشی آشنا نیستند و این نکته مهمی است.

وی ادامه داد: تمام دانشجویان تحصیلات تکمیلی واحدی به اسم روش تحقیق دارند و در یک جلسه از آن در مورد مباحث اخلاق در پژوهش صحبت می‌شود ولی واقعیت این است که در این زمینه به آموزش‌های بیشتر و موثرتر نیاز داریم.

استعلام از کمیته‌های اخلاق در پژوهش؛ شرط انتصابات علمی-اجرایی

معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت به نقش کلیدی کمیته‌های اخلاق در پژوهش در ارتقای اعضای هیئت‌علمی اشاره کرد و اظهار داشت: در سال گذشته نامه‌ای به همه دانشگاه‌ها ارسال شد که اولین شرط برای ارتقای اعضای هیئت علمی یا قرار دادن آن‌ها در یک منصب علمی-اجرایی در دانشگاه‌ها، این است که از کمیته‌های اخلاق در پژوهش استعلام گرفته شود.

وی افزود: من به دلیل مسائل اخلاقی نمی‌توانم اسم دانشگاه و اسم افراد را ببرم ولی در دانشگاه‌های فراوانی ما مورد داشتیم که ارتقای اعضای هیئت علمی برای مدت زیادی بدلیل وجود تخلفات پژوهشی به تعویق افتاده است.

نجفی همچنین به شفافیت پرتال اعضای هیئت علمی و نقش آن اشاره کرد و گفت: پرتال اعضای هیئت‌علمی، خیلی شفاف است و پرونده همه اعضای هیئت علمی را در معرض دید همگان قرار داده است. در سایت علم‌سنجی، بعد از انتصابم به سمت معاون تحقیقات و فناوری وزارتخانه پروفایل من بسیار بیشتر از حد نرمال مورد بازدید قرار گرفت. شاید این حساسیت جامعه علمی و وجود ابزاری برای ایجاد شفافیت بسیار مهم است. به خاطر این‌که افراد می‌خواستند ببینند، معاون جدید وزارت چه کسی است؛ مقالاتش به چه صورت است؟ آیا وی کسی است که مقالاتش بسیار بیشتر از حد معمول است؟ کیفیت مقالات او چگونه است؟

انتشار مقالات زیاد، تخلف است؟

این استاد اپیدمیولوژی گروه اپیدمیولوژی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه در پاسخ به سوالی در مورد افرادی که در پژوهشکده‌ها و پژوهشگاه‌ها صاحب منصب هستند و در عین حال در معرض این اتهام قرار دارند که در طول سال مقالات زیادی منتشر می‌کنند، اظهار داشت: این که یک نفر مقالات خیلی زیادی منتشر کند، به خودی خود تخلف نیست. در همین تهران پژوهشگاه‌ها و پژوهشکده‌هایی وجود دارد که به اندازه یک دانشگاه عضو هیئت علمی دارند. دانشکده‌هایی نیز وجود دارد که مثلا پنج عضو هیئت علمی دارد و البته این باعث تاسف است. بدیهی‌ست کسانی که در چنین پژوهشکده‌هایی کار می‌کنند، دارای شبکه بزرگی از محققین هستند و کار در چنین شبکه‌ای بی‌تردید باعث ایجاد فرصت‌های بسیاری برای همکاری‌های علمی خواهد شد. افرادی‌که واقعاً در نقش رهبر در پژوهش‌ها شرکت می‌کنند می‌توانند به شرط داشتن چهار شرط اصلی نویسندگی، نام آن‌ها در لیست نویسندگان قرار گیرد.

نجفی با ذکر مثالی در این مورد تشریح کرد: مثلا یک پژوهشکده‌ای در حیطه سرطان‌های دستگاه گوارش، همکار سازمان جهانی بهداشت است. یعنی سازمان جهانی بهداشت اگر بخواهد در منطقه خاورمیانه کاری را در حیطه سرطان‌های دستگاه گوارش انجام دهد، معمولا کار را و ماموریت را به آن پژوهشکده می‌دهد. آیا نباید توقع داشت که افرادی که در آن پژوهشکده مشغول هستند، تعداد مقاله بیشتری داشته باشند؟ چنین توقعی کاملا منطقی است. البته من نمی‌خواهم از تمام کسانی که مقالاتی با حجم بسیار بالا دارند دفاع کنم. می‌خواهم بگویم که کُلیت تباینی با اصول اخلاق در پژوهش ندارد.

وی ادامه داد: البته واقعاً انتظار بجای جامعه علمی از چنین بزرگانی این است که فضا را برای جوانان فراهم کرده و اجازه دهند نسل بعدی محققان پرورش یابند.

لزوم توجه به شاخص «ترجمان دانش»

معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت ضمن اشاره به این موضوع که در دنیا، نگاه به چاپ مقاله متفاوت با کشور ماست، گفت: شاید آن‌چه که بیش از چاپ مقاله مهم باشد اثرگذاری محقق در جامعه است. این اثرگذاری البته در تحقیقات بنیادی با تحقیقات کاربردی متفاوت است. به همین دلیل اینجانب از زمانی که در وزارت بهداشت بودم، اولین کاری که با همکاری همکارانم در دانشگاه‌ها و خصوصاً یکی از مراکز تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام دادم این بود که ارزشیابی دانشگاه‌ها را تغییر داده و امسال  شاخص دیگری نیز به نام knowledge translation یا «ترجمان دانش» در ارزشیابی دانشگاه‌ها دیده شود. در واقع از دانشگاه‌ها در مورد تحقیقاتی که در سطح سلامت جامعه و در نگاه سیاست‌گذاران تغییر ایجاد کرده و همچنین باعث ایجاد فناوری شده سئوال می‌شود.

وی همچنین ادامه داد: یکی دیگر از برنامه‌های معاونت تحقیقات، تعیین مراکز همکار برای سازمان‌های مرتبط با سلامت از بین مراکز تحقیقاتی وزارت بهداشت است. سازمان‌هایی مانند سازمان بهزیستی، سازمان انتقال خون و یا شهرداری و... در کشور می‌توانند در یک فرآیند کاملا تعریف شده از خدمات مراکز تحقیقاتی وزارت بهداشت برخوردار شوند که این نگاه می‌تواند مراکز ما را بیش از پیش به سمت انجام تحقیق بر روی مسائل روز جامعه، در کنار کارهای عمیقی که در دانش بنیادی انجام می‌دهند سوق دهد.

نجفی در پایان تاکید کرد: امسال با توجه به شعار سال، مبنی بر مانع زدایی از تولید، حوزه فناوری در وزارت بهداشت مورد توجه ویژه قرار گرفته و در ارزشیابی همه دانشگاه‌ها تلاش داریم مقوله فناوری و حمایت از فناوران را وارد کنیم.

انتهای پیام