‌علی اخوان مهدوی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با ایسنا- ‌با بیان اینکه قدمت این جواهرات را نمی‏‌توان به روشنی بیان کرد که کدام‌یک از آنها ارزشمندتر است و از سوی چه شخصی اهدا شده است، افزود: اما آنچه مسلم است اینکه تمام اشیاء خوانچه‏‌ها و ترنج‌‏ها جزو با ارزش‌‏ترین‏‌های مجموعه خزانه آستان قدس است که برخی از آنها به دلیل نیت واقف که ذکر کرده در بالاسر یا بالای ضریح نصب شود و مابقی طی مراحل کارشناسی درون خوانچه‏‌ها و ترنج‌‏ها قرار گرفته است.

وی اولین صورت‌جلسه‌ای که در آن مشخصات اشیای قیمتی و جواهرات داخل خوانچه‌ها به تفکیک با قیمت آنها آمده است را مربوط به 24 اسفند 1324 دانست و یادآور شد: در این سال اشیای خوانچه‌های بقعه حرم مطهر با نظارت کمیسیونی، پس از تنظیف و مطابقت با صورت‌جلسه قبلی، دوباره ارزش‌گذاری و هر یک از خوانچه‌ها همراه با اشیاء و سیاهه آن، مجددا لاک و مهر و در محل اولیه نصب شد. مطابق این صورت‌جلسه، اشیای داخل این خوانچه‌ها 104 قلم بوده است.

اخوان مهدوی اظهار کرد: آنچه که در منابع پررنگ‌تر آمده نام پادشاهان، امرا و متولیان است، ولی مسلم آن است که افراد عادی جامعه هم این قبیل نذورات را داشته‌اند که به دلیل مشهور نبودن یا نامی از آنها نمانده یا هم فقط اسمی از آنها باقی مانده که شناسایی آنها مشکل شده است.

وی با اشاره به اینکه در حال ‌حاضر حرم مطهر دارای 8 خوانچه و 4 ترنج با ابعاد مساوی و ظاهری مشابه است، خاطرنشان کرد: به‌ این‌ ترتیب ‌که بر دو طرف هر دیوار، دو خوانچه مستطیل شکل به ‌صورت قرینه و در ارتفاعی کمی بالاتر بین آنها، یک ترنج نصب که اشیای حجیم‌تر در خوانچه‌ها و اشیای ظریف‌تر در ترنج‌ها نصب است. مطابق دفتر خزانه، 194 قطعه نفیس درون خوانچه‌ها و 73 قطعه ارزشمند درون ترنج‌ها جای گرفته است.

پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی ادامه داد: همانطور که مشخص است قبل از سال مزبور خوانچه‌هایی وجود داشته و در این سال اشیای خوانچه‏‌ها تنظیف، صورت‌برداری و ارزش‌گذاری مجدد شده است. از دلایل نگهداری جواهرات در خوانچه‏‌ها می‌‏توان به زینتدادن بقعه مطهر، تشویق واقفین به دستور دینی وقف و نیز نیات برخی واقفین که تاکید کرده‌‏اند، شیء مورد وقف و یا نذر در بالا سر حضرت نصب شود، است. البته باید اشاره کرد که در حال حاضر نصب در هر جای دیوارهای حرم منسوخ و غیرممکن است و تنها راه آن نصب در داخل خوانچه‏‌ها و ترنج‏‌ها است.

وی در پاسخ به این سوال که چرا عنوان خوانچه‌ روی قاب‌ها گذاشته شده است، خاطرنشان کرد: خوانچه در لغت عبارت است از خوان کوچک، سفره کوچک و یا طبق چوبی یا فلزی کوچک که در آن انواع خوردنی‌‏ها، پول یا اشیای قیمتی می‏‌چینند. در حرم مطهر خوانچه قاب‌های تعبیه‌شده در چهار دیوار بقعه مطهر، مزّین به اشیای قیمتی است. خوانچه‌های جواهرات حرم مطهر دربرگیرنده شماری از زینت‌آلات و اشیای قیمتی مانند گردن‌بند، دستبند، شمشیرها و خنجرهای مرصع و جواهرات تقدیمی سلاطین و بزرگانی است که پیش‌تر در خزانه آستان قدس نگهداری می‌شده است.

اخوان مهدوی درباره اینکه ممکن است جواهراتی که واقفان به امام رضا(ع) نذر می‌کردند، در دوره‌ای به سرقت رفته باشد، تصریح کرد: در تاخت و تازهایی که به مشهد در ادوار تاریخی به وقوع پیوسته حتما حرم مطهر که همیشه دارای نفایس فراوانی بوده را شامل می‏‌شده است، از جمله در دوره ایلخانان در زمان حکومت غازان‌خان نقره‏‌های بالای ضریح مطهر را ربوده‌‏اند، در عصر صفوی حرم بارها و بارها توسط ازبک‌ها تاراج شد، در دوره افشاریه نوه‏‌های نادرشاه اموال حرم را غارت کرده‏‌اند، همچنین در دوره قاجاریه هم اینگونه وقایع اتفاق افتاده است.  

وی درباره آخرین افرادی که به این جواهرات افزودند، گفت: آنچه که از اسناد پیداست آخرین شخص آیت‌الله واعظ طبسی، تولیت فقید آستان قدس رضوی بوده است که در اردیبهشت 1377 یک عدد گردن‌بند الماس با آویزهای الماس اهدایی مادر خویش را تقدیم کرد که طی صورت‌جلسه‌ای در خوانچه شماره 4 در دیوار بالاسر نصب شده است.

اخوان مهدوی خاطرنشان کرد: در دوره قاجار نصب اشیای نفیس بر روی دیوارهای حرم مرسوم بوده است، به‌طوری‌که ناصرالدین‌شاه در سال 1284ق قبل از ورود به حرم مطهر در دو فرسخی مشهد، جقه سلطنتی اهدایی مادرش را تقدیم حرم مطهر ‌کرد و به تبع وی، دیگران نیز اشیایی را تقدیم کردند. این جواهرات بر دیوار بالاسر به‌طور زیبایی نصب شد تا هنگام ورود شاه و همراهان به حرم جواهرات تقدیمی منصوب باشد.

جواهرات پشت سر حضرت خوانچه شماره یک سمت راست شامل شامل زیارت‌نامه، خشت طلای قلم‌زنی شده، گل ترنج طلا، قفل، گردنبند، بازوبند، شمسه، ساعت، انگشتر، سنجاق آویز، دسته شیر ماهی ساعت و گواشواره طلا است.

در خوانچه شماره 2 پشت سر مبارک سمت چپ، گل ترنج طلا، شمسه، گوشواره، انگشتر، عقاب صدف و طلا، زنجیر، خنجر غلاف چرمی، شمشیر دسته صدفی و قفل طلا قرار گرفته است.

در بالاسر حضرت و خوانچه شماره 3 سمت راست شمشیر مویدالدوله، زیارت‌نامه بالاسر، ساعت، انگشتر، گل ترنج، قاب قرآن، سلیمانی، گردنبند، سنجاق، خنجر دسته عاج، بازوبند، پیش کلاهی، قاب قرآن و گوشواره قرار گرفته است.

خوانچه بالاسر حضرت شماره 4 سمت چپ شامل زیارت‌نامه طلای پایین پای حضرت، شمشیر، گل ترنج، گل سینه، چشمک طلا، پلاک، گوشواره، گردنبند الماس، دسته عصا، آویز زمرد، خنجر و غلاف طلا است.

خوانچه پیش روی حضرت، شماره 5 سمت راست شامل کمربند، ساعت، پلاک، صفحه طلا، گل ترنج، شمشیر، گوشواره و خنجر که روی آن نوشته شده «لا فتی الا علی» است.

در خوانچه شماره 6 پیش روی حضرت، سمت چپ جواهراتی از جمله ساعت، زنجیر، پلاک، سنجاق، پیش‌‎کلاهی، بازوبند، شمشیر، شمایل حسنین و دسته گل طلا قرار گرفته است.

خوانچه پایین‌پای حضرت، شماره 7 سمت راست شامل پنجه طلا، ساعت، بازوبند، شمشیر، گوشواره، جلدهای مروارید، قاب قرآن، ساعت، دستبند، گردنبند، انگشتر، قمه دسته عاج و مدال طلا است.

در خوانچه پایین‌پای حضرت شماره 8 سمت چپ تسبیح فیروزه و عقیق، عقیق خطی، شمشیر، بازوبند، ساعت، گوشواره، کمربند و مدال طلا قرار گرفته است.

ترنج شماره یک در پشت سر حضرت شامل پرنده طلا، سرویس طلا، دستبند، گوشواره، انگشتر طلا می‌شود.

در ترنج شماره 2 پایین‌پای حضرت سرویس برلیان، گردنبند، دستبند، گوشواره، انگشتر و یک سرویس طلا قرار گرفته است.

ترنج شماره 3 پیش رو حضرت شامل النگو، انگشتر، ساعت، گوشواره و گردنبند می‌شود.

در ترنج شماره 4 بالاسر حضرت پیش‌کلاهی، گردنبند، گوشواره و انگشتر قرار دارد.

تهیه و تنظیم از: ریحانه تارقیان خبرنگار ایسنا منطقه خراسان

انتهای پیام