گنجینه‌ها یا همان موزه­‌ها از معدود مراکز حافظ یادگارهای پیشینیان و در حقیقت فرزندان هنر و تاریخ هستند و هر یک از اشیاء موزه در عین بی‌­زبانی به هزاران زبان سخن می‌­گویند.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، منطقه خراسان جنوبی، نقش حیاتی گنجینه‌­ها در جوامع بشری نقشی بدیع، ماندگار و مروج ناب‌ترین پدیدهای فرهنگی است، امروزه در کشورهای گوناگون جهان گنجینه­‌ها آثار باستانی، مردم شناسی، طبیعی، حیوانات و وحوش و مجموعه تاریخی آن کشور را به نمایش می­‌گذارند و فرهنگ و تمدن هر قوم و ملتی از طریق اشیا و وسایلی که در آن موزه گردآوری شده شناخته می­‌شود.

از انواع گنجینه‌­های موجود در استان خراسان جنوبی می‌­توان به موزه­‌های باستان­‌شناسی، مردم شناسی، شهدا، مشاهیر، وقف و آب و حیات وحش اشاره کرد.

سیر تاریخی مدون در موزه باستان‌شناسی بیرجند

موزه باستان‌شناسی بیرجند با وسعت 600 متر مربع زیر بنا در طبقه اول عمارت اکبریه، با توجه به عواملی همچون غنای فرهنگی منطقه، جمعیت جوان، وجود دانشگاه­ها و عزیمت هزاران گردشگر به این منطقه در سال 1371 تأسیس و راه‌اندازی و در سال 1374 با طراحی نو توسعه و تجهیز شد.

این موزه بزرگترین موزه باستان شناسی در سطح استان است که مشتمل بر بخش­های متعددی ازجمله‌ بخش سفال، سکه، فلز، اسلحه و ابزار آلات جنگ، بخش روشنایی، قرآن و کتابت و نیز مجموعه‌ای از اشیاء و مواریث خاندن امیر اسدالله علم و تالار آینه است.

در موزه باستان‌شناسی بیرجند اشیاء به نمایش گذاشته شده، سیر تاریخی مدون و منظمی را از هزاره سوم ق.م تا دوره قاجار مشتمل بر بخش‌های متفاوتی را دربر می‌گیرند.

‌سفال‌ها و سکه‌ها بیشترین آثار این موزه را شامل می‌شوند، مجموعه سفال‌ها، دوره‌های مختلف تاریخی، از سفال‌های نخودی دست ساز هزاره سوم قبل از میلاد، سفال‌های خاکستری هزاره اول میلادی تا سفال‌های لعابدار دوره اسلامی را در‌بر می‌گیرد و نیز مجموعه سکه‌ها، سکه‌های دوران تاریخی از سلوکیان، الیمایی‌ها، پارتیان و ساسانیان و سکه‌های دوران مختلف اسلامی تا دوره قاجار را شامل می‌شود.

یکی دیگر از مهم‌ترین بخش­‌های موزه، بخش قرآن و نسخ خطی است که هشتی بنای اکبریه به عنوان مهم‌ترین بخش‌ معماری آن، به این بخش اختصاص یافته است.

موزه باستان­ شناسی شامل سه قسمت پیش از تاریخ، دوره تاریخی و دوره اسلامی است. در بخش پیش از تاریخ، اشیایی از دوره نوسنگی (هزاره دوم قبل از میلاد) که برخی نمودار تکامل هنر و صنعت چهار هزار سال پیش محسوب می‌شود و برخی نیز بیشتر وسایل کاربردی بوده است، در معرض دید قرار دارد.

ظروف سفالی و سکه‌­ها، علاوه بر جنبه‌های کاربردی، القا کننده اعتقادات، جهان‌بینی و هنر آن دوره است.

این موزه در طبقه همکف عمارت مرکزی اکبریه واقع شده ‌که هدف اصلی از تشکیل آن علاوه بر پیوند نسل جوان با سنت‌ها و آداب گذشته، شناساندن و معرفی سنت‌ها و فرهنگ‌های بومی منطقه‌ای و شناخت ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی، فنی و فرهنگی ابزار، اشیا و آداب و رسوم به مردمی است که آنها را به کار می‌گرفته و می‌گیرند.

موزه مردم‌­شناسی بیرجند، نمایش زندگی ساده و بی‌تکلف

موزه مردم‌­شناسی بیرجند، پیوندی را بین نسل جدید و گذشته پرافتخار نسل قدیم و پیشینیان برقرار می‌کند و از مهم‌ترین بخش‌های آن می‌توان به بخش مراسم عروسی، قالی‌بافی، پارچه‌بافی، سفالگری، عطاری، دستاسی و آهنگری که در قالب 28 عدد مجسمه به نمایش گذارده شده‌اند، اشاره کرد.

قدمت بعضی از اشیای این موزه مثل شیشه‌های عطاری، قیچی و شانه آرایشگر، وسایل کفاشی و ... به بیش از یک قرن می‌رسد.

در این مجموعه‌­ای از غرفه‌های مورد علاقه مردم یعنی غرفه‌های مراسم عروسی، کشاورزی، سبدبافی، سفالگری، عطاری، کفاشی، آهنگری، حکیم باشی، سلمانی، نخ ریسی و پارچه بافی وجود دارد.

بسیاری از مشاغل و حرف به نمایش گذاشته شده در این موزه از بین رفته‌اند و برخی دیگر نیز رو به اضمحلال و نابودی هستند.

نکته جالب توجهی که در جای جای این موزه به چشم می‌آید، زندگی ساده و بی‌­تکلف مردم است.

موزه باستان‌شناسی بیرجند در سال 1374 دوباره طراحی و از نو توسعه و تجهیز شده است

موزه حیات وحش بیرجند

در این موزه­‌ گونه‌هایی از حیات وحش اعم از بومی و یا غیر بومی در قالب چند مجموعه ارائه شده است، همچنین نمونه‌های شاخص و نادری از پوشش جانوری منطقه جنوب خراسان، به ویژه بیرجند نیز به نمایش در‌آمده است.

این مجموعه تقریبا دارای 100 جنس مختلف پرنده و حدود 40 پستاندار و خزنده به صورت تاکسیدرمی است که با هدف آشنایی پژوهشگران و محققین با گونه‌های جانوری منطقه در دو بخش اصلی ایجاد شده است.

‌بخش پرندگان‌

این مجموعه شامل پرندگانی از گونه‌های مرغابی، حواصیل، پلیکان، قرقاول، جغد، عقاب و لاشخور و نمونه‌هایی از باکلان، لک لک، هوبره، چاخ لق، زاغی و... است. این بخش نمونه‌هایی از نادر‌ترین و کمیاب‌ترین گونه‌های پرندگان جنوب خراسان را در معرض نمایش گذارده است.

‌بخش پستانداران‌

این مجموعه مشتمل بر حیواناتی نظیر گربه پالاس، گربه جنگلی، روباه، خرگوش، قوچ، کل "پازن" و نمونه‌های متعدد دیگری از گونه‌ها است.

‌همچنین گونه‌ای از خزندگان نیز در کنار سایر گونه‌ها به نمایش در آمده است.

موزه وقف؛ میراث جاودان بیرجند

موزه وقف میراث جاودان شهرستان بیرجند مورد توجه ویژه مسافرین است که در آن وقف‌نامه‌های قدیمی و اشیاء وقفی نگهداری می‌شود.

در این موزه وقف‌نامه‌های خطی قدیمی نوشته شده روی کاغذ، سنگ و پارچه با خط نستعلیق، قرآن‌های خطی قدیمی، عکس از اماکن مقدسه و مشاهیر بیرجند، سکه‌ها و دست نوشته‌های قدیمی نگهداری می‌شود.

‌سماورهای زغالی، اتوی زغالی، قهوه‌جوش، قلیان، تشت‌های بزرگ مسی، کاسه و بشقاب‌های قدیمی مربوط به دوره قاجار و صفویه و قرن نوزدهم میلادی از اشیاء وقفی این موزه است.

‌موزه وقف بیرجند از سوی اداره اوقاف و امور خیریه بیرحند در بنای تاریخی حسینیه امام رضا(ع) در سال 1382 افتتاح شد.

‌حسینیه امام رضا(ع) واقع در مرکز شهر بیرجند یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی شهر است و از لحاظ معماری این بنا دارای اجزا و عناصر مختلف معماری شامل؛ در ورودی با معماری سنتی هشتی، دالان یا دهلیز، حوض‌خانه، ایوان گنبدخانه و حجره‌هایی در اطراف صحن است.

‌مهم‌ترین بخش حسینیه، ایوان آن است که بر روی دهانه‌ای عریض ساخته شده و این بنا در دو طبقه دارای طاق جناقی و تزئینات مقرنس است.

موزه مفاخر و مشاهیر بیرجند، یادگاری از معماری دوران قاجاریه

موزه مشاهیر در خانه تاریخی پردلی واقع در بافت تاریخی بیرجند دایر شده است، این منزل قدیمی به لحاظ استقرار در خیابان منتظری جنب مسجد خضر علی واقع شده است.

منزل پردلی به‌عنوان یک خانه تک هسته‌ای به تبعیت از اهداف مذهبی و اجتماعی خاصی ساخته شده، بطوریکه اجزاء و عناصر بکاررفته در آن نمایانگر این خصوصیات ویژه است و منازلی با چنین ویژگی­‌هایی به مراتب در سطح شهر کمتر از منازل مردم عادی یافت می‌شده و بستگی به قدرت مالی افراد و طبقات اجتماعی خاص داشته است.

‌این بنا با رعایت اصل درون‌گرایی اسلامی، در دو طبقه و به صورت حیاط مرکزی ساخته شده و دارای ورودی، هشتی، صحن، طارمی ستون‌دار و اتاق­‌های متعدد است.

سردر بنا با تزئینات آجرکاری با طرح­های هندسی و با قوس جناغی، زیبایی خاصی دارد. منزل پردلی به‌عنوان یکی از منازل زیبا و قدیمی بیرجند یادگاری است از معماری دوران قاجاریه که فضای کالبدی و ساختار آن مشخص کننده نوعی فرهنگ معماری بیگانه است و عنصری از معماری که در آن بکاررفته یعنی پیش ایوان سرتاسری و ستون­‌های روی آن برگرفته از معماری آذری است که مبدا آن کشور روسیه بوده و اصول معماری بکاررفته در این بنا نشانگر تلفیق معماری اسلامی و معماری بیگانه است.

‌این موزه در تاریخ 1382 در این خانة تاریخی راه‌اندازی و مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

در این موزه مجموعه‌ای از زندگی‌نامه‌ها، اسناد و نسخ خطی، تألیفات، نشان‌های ملی، علمی و ادبی، لوح‌ها، عکس‌ها و لوازم شخصی بزرگان علمی و فرهنگی این خطه از ایران زمین همچون حکیم نزاری، عبد العلی بیرجندی، ابن حسام خوسفی، پروفسور محمد‌حسن گنجی، شیخ هادی هادوی، شیخ محمد ابراهیم آیتی و... به نمایش گذاشته شده است. اشیاء به نمایش درآمده جایگاه و موقعیت این بزرگان را در عرصه مجامع علمی و فرهنگی و بعضاً جهان تبیین می‌کند.

آثار این موزه براساس دوره تاریخی از قرن هفتم تا سیزدهم هجری شمسی در دو بخش کلی و در دو طبقه به نمایش گذاشته شده است.

‌طبقة فوقانی موزه به آثار مفاخر و مشاهیر قرون هفتم تا دهم هجری شمسی و طبقة همکف آن به آثاری از قرن دهم تا سیزدهم هجری شمسی اختصاص یافته است.

از جمله این آثار می‌توان به اسناد و مدارک ممهور به مهر عبدالعلی بیرجندی، کتاب دلایل‌النبوه و نسب‌نامه (خاوران‌نامه) ابن حسام خوسفی، رسالة الاجتهاد ملا علی اصغر بیرجندی، نسخه خطی منحصر به فرد نصاب صبوحی، اشعار عبدالکریم اشراق بیرجندی و رساله ملا علی اکبر خوسفی اشاره کرد.

‌از نمونه‌های جالب توجه در این بخش نمایش اوراقی از نگاره‌ها و مینیاتورهایی است که براساس دیوان خاوران‌نامه ابن‌حسام خوسفی که در شرح دلاوری‌های حضرت علی توسط فرهاد نقاش در قرن نهم هجری مصور شده است.

از دیگر آثار به نمایش گذارده شده، می‌توان به تألیفات استاد احمد احمدی بیرجندی، دکتر محمد حسن گنجی، استاد سید غلامرضا سعیدی، دکتر محمد اسماعیل رضوانی، دکتر سید محمد مشکوه، علامه سید محمد فرزان و عبدالحسین فرزین که از مفاخر بلند آوازه عصر حاضر هستند، اشاره کرد.

هدف از ایجاد این موزه یادکردی از چهره‌های ماندگار و اندیشمندانی است که تمامی عمر خویش را صرف تحقیق و پژوهش برای تمام عصرها و نسل‌ها نموده‌اند، است.

موزه میراث پهلوانی بیرجند با 200سال قدمت

موزه میراث پهلوانی در سال 1385 مصادف با هفته دولت و با همکاری بخش خصوصی واقع در زورخانه قدیمی امیر‌عرب مشهور به "زورخانه لوبند" افتتاح شد.

سابقه زورخانه امیر عرب به بیش از 200 سال می‌رسد که در آن زمان فقط یک زورخانه در محله "لب بند" و در فاصله دو بند معروف "حاجی محمد جعفر" و "باروت کوبان" در یک کوچه فرعی واقع بوده است که با نام زورخانه لب بند (در لهجه محلی "لوبند") مشهور بوده و اکنون به نام زورخانه امیر عرب فعال است.

بنای تاریخی زورخانه امیر عرب از دیرباز محل ورزش پهلوانان نامدار بوده، تا اینکه در سال 1380 ساختمان جدید این زورخانه به بهره­برداری می‌رسد و فکر ایجاد موزه و نمایشگاهی دائمی از مواریث پهلوانی و ورزش باستانی در بنای تاریخی مذکور قوت می‌گیرد.

قسمت‌های مختلف این موزه عبارتند از؛ نمایش عکس‌های پهلوانان و پیشکسوتان صاحب نام، ابزار و آلات ورزشی "از قبیل میل، کباده، تخته شنا و..."، ضرب، ابزار و آلات پهلوانی زینتی چون شمشیر و سپر و تعدادی مانکن که حالات مختلف ورزشی را به نمایش درآورده‌اند.

هدف از تأسیس این موزه آشنایی عموم با ورزش باستانی و آداب و سنن مربوط به این رشته دیرپا و مردمی است.

موزه مردم شناسی قاین

این موزه در طبقه همکف خانه تاریخی سلطانی که از بناهای تاریخی شهر قاین است، طراحی شده و در اردیبهشت ماه سال 1384 افتتاح شد‌.

بنای منزل قدیمی سلطانی در خیابان جانبازان شهر قاین و در محدوده بافت تاریخی این شهر واقع شده و اطراف آن را بافتی منسجم و سالم در برگرفته است.

این منزل قدیمی، متعلق به خانواده سلطانی از ملاکین و بزرگان قاین بوده است، اصل بنا متعلق به دوره زندیه بوده و در دوره قاجار و دوره پهلوی نیز تغییراتی در آن به‌ وجود آمده و فضاهایی به آن اضافه شده است.

این موزه شامل غرفه­‌های مختلفی است که عبارتند از؛ غرفه مراسم شب چله (‌یلدا‌) با رسم " کف زنی " که خاص منطقه است و در شب‌های بلند زمستان این رسم رونق خاصی دارد، غرفه "دستاسی" که بیانگر چگونگی تهیه آرد و نان را با استفاده از ابزار قدیمی و بسیار ساده نظیر دستاس نشان می‌­دهد.

غرفه دیگر نشانگر هنر قدیمی و شاخص شهرستان یعنی "جاجیم بافی" است که سابقه دیرینه­‌ای در این منطقه دارد.

فضای دیگر طراحی شده مربوط به مراحل مختلف کاشت، داشت و برداشت زعفران با گل­های زیبای زعفران به نمایش گذاشته شده است.

غرفه دیگر مراحل مختلف، ریسندگی، چلک ریسی و چرخ حلا جی است که در آن چگونگی تهیه نخ‌­های پشمی را با استفاده از ابزار قدیمی و نمونه دست بافته­‌های قدیمی را نشان می‌­دهد.

در ادامه غرفه‌ای در خصوص "کشاورزی" طراحی شده که نسل جدید با وضعیت پیشین کشاورزی و استفاده از ابزار بسیارسنتی و دست­ساز که درمراحل خرمن کوب و بوجاری گندم استفاده می­شده، آشنا می­شوند.

غرفه "مراسم سنتی عروسی" با آداب و رسوم خاص و رقص چوب به وسیله ساز و دهل به نمایش در آمده است. تمامی غرفه‌­ها با مانکن‌های ساخته شده و پوشش لباس‌­های قدیمی و سنتی به معرفی آداب و رسوم می­‌پردازد‌.

تنها موزه آب خراسان‌جنوبی در قاین وجود دارد

با توجه به پوشش آب انبار و شواهد تاریخی موجود بنای آب انبار مربوط به دوره تیموری بوده‌ است.

بنای آب انبار دارای تمامی قسمت­‌ها و مشخصات اصلی آب انبارها است، به جز سردر که به دلیل مرور زمان و استفاده نشدن از بنا و همچنین زلزله و تخریب­‌ها و دخل و تصرفات انسانی از بین رفته و هیچ گونه اطلاعی از شکل اولیه آن در دست نیست.

پیشخوان آن 5 متر بوده که در حال حاضر فقط پلان آن موجود است و پوشش آن در دوره اخیر صورت گرفته و ارزش تاریخی ندارد.

راه‌پله آب انبار دارای 32 پله است که به پاشیر منتهی می‌­شود.

مصالح بکار رفته برای ساخت پله‌­ها آجر با ملات شفته و ساروج بوده است، مخزن آب انبار در حدود 7 متر عمق دارد و قطر آن نیز حدودا 7 متر است.

ظرفیت ذخیره آب 287 متر است، استوانه مخزن تا پاکار با ملات ساروج پوشش یافته است.

موزه مردم شناسی نهبندان

این موزه در خانه سالاری، از خانه‌های تاریخی زیبای شهر نهبندان و در داخل بافت تاریخی این شهر واقع شده که دارای وسعتی حدود 1800 متر‌مربع است.

خانه سالاری از نوع خانه‌های دو ایوانی است و با توجه به سبک معماری موجود، این خانه در اواخر دورة قاجار ساخته شده و در دوره‌های بعد الحاقاتی به آن افزوده شده است.

نمایشگاه عکس‌های بناهای تاریخی، لباس‌های محلی، مراحل کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی، قالی بافی و نخ ریسی از جمله بخش‌های این موزه است.

آسباد‌های نهبندان به عنوان یکی از نمادهای این شهر شناخته شده‌اند و در بخشی از موزه ماکت یکی از آسبادها به نمایش در آمده است.

موزه مردم شناسی و صنایع دستی سرایان

موزه اشیاء مردم شناسی سرایان در محل شترخانه کاروانسرای سرایان راه‌اندازی شده است، این کاروانسرا که به "رباط شاه عباسی" نیز معروف است از آثار دوره صفوی است و به شیوه دو ایوانی ساخته شده و فضا‌های معماری آن شامل‌ دو ایوان، سردر ورودی، هشتی، اتاق‌های فرعی و حجره‌های متعدد و اصطبل است.

این موزه متشکل از تالاری است که شامل اشیاء مردم‌شناسی و لوازم زندگی مردم منطقه در گذشته و صنایع دستی قدیمی همچون ابریشم‌بافی، شال‌بافی، چاقو سازی است که به‌صورت مجزا شامل ابزار کار همچون لوازم قالی‌بافی، نخریسی و پارچه بافی و زنگوله‌سازی و لوازم آشپزخانه، ظروف، اشیاء مورد استفاده در مراسم مذهبی خاص، وسایل روشنایی، پارچه‌های محلی و دست نوشته‌ها و نسخ خطی است که در داخل مجموعه‌ای از ویترین‌ها به نمایش گذاشته شده و معرف نحوه زندگی، فنون و حرف و صنایع دستی مردم منطقه در گذشته‌ای نه‌چندان دور است.

موزه خصوصی بشرویه

موزه خصوصی بشرویه در اردیبهشت سال 1387 با همکاری بخش خصوصی در خانة تاریخی ملا عبدالله تونی "اسدی" واقع در بافت تاریخی شهرستان بشرویه ایجاد و راه‌اندازی شده است.

این بنا از خانه‌های چهار ایوانی دورة صفویه است و با معماری اصیل خود، زادگاه یکی از علمای بزرگ ایران در دورة صفویه به نام ملاعبدالله تونی بشروی بوده است و دارای اتاق‌های متعدد، مطبخ، اتاق زمستانی و اتاق بادگیر است.

بنای منزل اسدی باتوجه به گفته‌های افراد محلی حدوداً چهارصد سال قدمت دارد و با توجه به تزئینات معماری آن، تقریباً هم‌زمان با بنای مسجد میانده است.

موزه مردم‌شناسی فردوس

موزه مردم‌شناسی فردوس شامل دو بخش "آداب و رسوم حمام" و "مشاغل سنتی" شهر قدیم فردوس است که از جمله بخش‌های موزه می‌توان به مشاغل آهنگری، نمدمالی، خراطی، دلاکی اشاره کرد که در هر بخش با توضیحاتی به معرفی آن پرداخته شده است و از دیگر بخش‌های موزه می‌توان اتاق نشیمن‌خانه، مطبخ‌خانه و نگارخانه را نام برد.

حمام خیروز یکی از بناهای زیبا و تاریخی شهر تون است که در ضلع جنوبی امام‌زادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم واقع شده است، قدمت این بنای تاریخی متعلق به دوره صفویه است و این حمام در زلزله سال 1347 به طور جدی آسیب می‌بیند و پس از آن غیرقابل استفاده بوده و می‌توان گفت از حیث انتفاع خارج شده است.

معماری این حمام مانند حمام‌های سردشت و کوشک در سطح منطقه منحصر به فرد بوده و نکته جالب توجه در ساخت آن اینکه حمام طوری طراحی شده که آب قنات وارد سربینه مردانه شده پس از عبور از طول سربینه زنانه از آن خارج می‌شود، این حمام دارای دو قسمت زنانه و مردانه کاملا مجزا بوده است و تاریخ ساخت بنای اولیه آن به دوره صفویه بر ‌می‌گردد که در سال 1335 بخش‌هایی به آن اضافه شده است.

این بنای تاریخی با شماره 1281 د رتاریخ 5 خرداد 1384در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و پس از آن توسط سازمان میراث فرهنگی حفاظت شد.

گزارش از: سپیده قلندری اسفدن، خبرنگار ایسنا، منطقه خراسان‌جنوبی