استان آذربايجان شرقي به دليل داشتن تنوع اقلیمی و ظرفيت‌هاي بالاي اقتصادي، فرهنگي، گردشگری و ... جايگاه ويژه‌اي در كشور دارد كه مي‌تواند در تمامی عرصه‌ها تاثيرگذار باشد که از جمله می‌توان به طبیعت‌گردی، اکوتوریسم یا بوم‌گردی منطقه حفاظت شده ارسباران اشاره كرد.

منطقه ارسباران به دلیل موقعیت خاص و داشتن زیبایی مناظر طبیعی، گیاهی و از نظر تنوع گونه‌های جانوری این منطقه را در سطح جهان به عنوان گنجينه گونه‌هاي نایاب گیاهی و جانوری معرفی کرده است.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه آذربایجان‌شرقی، با این وجود اهميت منطقه ارسباران تنها به دليل ويژگيهاي خاص اکوتوریسم، اكولوژيكي و توان هاي زيست محيطي آن نبوده، بلكه ميراث تاريخي و فرهنگي اين منطقه نيز از زمانهاي گذشته مورد توجه دوستداران این منطقه بوده است، به طوری که هر ساله هزاران گردشگر را به این منطقه جذب می‌کند.

موقعیت ارسباران

ارسباران يا قره‌داغ يك ناحيه كوهستاني و جنگلي است كه در شمال استان آذربايجان شرقي و جنوب رودخانه ارس واقع شده‌است. ارسباران عنوان جدیدی است و در گذشته به آن ناحیه "قره‌داغ" یا "قراجه‌داغ" می‌گفتند. ساکنان دشت مغان و اطراف مشکین‌شهر هنوز هم این لفظ را بکار می‌برند. در بیشتر نقاط غربی و شمالی در اطراف دهات وایقان، وینق، آئینه‌لو، حسن‌آباد و دیزمار جنگل‌های کم‌نظیری وجود دارد که به جنگل ارسبارانی مشهور است.

ارسباران صرف نظر از جاذبه‌های شکارگاهی، اقتصادی، اجتماعی‌ و فرهنگی به دلیل وجود گونه‌های گیاهی و جانوری کمیاب، چشم‌اندازهای بکر و وسیع همواره مورد توجه دوستداران طبیعت و زیر ذربین طبیعت‌گردان و اکوتوریسم بوده است.

ارسباران در محدوده جغرافیایی 38 درجه الی 39 درجه و 2 دقیقه عرض شمالی و 46.5 تا 47.5 درجه طول شرقی در شمال غرب ورزقان قرار دارد. این منطقه از شمال به رود مرزی ارس، از شرق به استان اردبیل، از جنوب به هریس، از غرب به مرند و جلفا محدود است. ارتفاع این منطقه از سطح دریا برابر 2896 متر با دمای متوسط سالیانه 10 درجه سانتیگراد و بارندگی برابر 275 میلی متر بوده و دارای اقلیمی نیمه خشک و نیمه مرطوب معتدل است.

این منطقه یکی از سحرانگیزترین مناطق کشور و جلوه‌گاه شکوه طبیعت در ایران و جهان است. کوههای صعب‌العبور و سربه فلک کشیده این منطقه، سالهای متمادی بافت طبیعی خود را از انواع حوادث طبیعی و مصنوعی حفظ کرده و چهره زیبا و استوارش را به صورت طبیعی حفظ کرده است، در این منطقه جنگلهای انبوه ارسباران در دل این کوههای صعب‌العبور جنگلهای زیبا و بکر ارسباران قرار دارد. این جنگلها از انبوه‌ترین مناطق جنگلی محسوب می‌شود، به گونه‌ای که ورود به آنها برخلاف جنگلهای شمالی کشور به آسانی ممکن نیست.

منطقه ارسباران با طبيعت زيبا و چشم اندازهاي دلنشين و وجود اماكن و ابنيه تاريخي مختلف، توان بالقوه بالايي براي جذب گردشگر دارد. گياهان دارويي موجود در اين منطقه با ارزش قابل توجه، به عنوان يكي ديگر از محورهاي توسعه منطقه مي‌تواند از اهميت ويژ‌ه‌اي برخوردار باشد. حیات وحش متنوع و گونه‌های گیاهی این منطقه از گونه‌های کمیاب است. میوه جنگلی قره‌قات نیز در جنگله‌ای ارسباران به وفور یافت می‌شود.

وجود آثار تاريخي به ويژه قلعه‌هاي متعدد از زمانهاي گذشته در ارسباران نشان از دلاوري‌ها و پايمردي انسان‌هايي است كه در اين منطقه از ايران زمين زندگي كرده‌اند. يكي از قلعه‌هاي مزبور در روستاي "تاتار" در بخش شمالي منطقه قرار دارد كه از صخره‌هاي سنگي ساخته شده است. همچنين در روستاي "وينق" عمارت زيبايي وجود دارد كه از نظر تاريخي و معماري داراي اهميت زيادي بوده و به شخصي به نام "طومانيانس" نسبت داده مي‌شود.

بناي زيباي ديگري نيز در روستاي "آينالو" وجود دارد كه از نظر تاريخي همدوره ساختمان وينق بوده و به گفته مردم محلي در زمانهاي نه چندان دور به عنوان انبار غله كاربرد داشته است.

جنگلهای ارسباران، قطب گردشگری آذربایجان شرقی

آذربايجان شرقي به عنوان يكي از قطبهاي گردشگري و توريستي كشور، داراي پتانسيلها و قابليتهاي بسياري در حوزه صنعت گردشگري است. جنگل‌ها برای بشر، ارزش‌های دینی، فرهنگی، تاریخی، اقتصادی، تفریحی و هنری دارند. هنوز هم معاش و بقای مردمان زیادی به جنگل‌ها وابسته است و در واقع، جنگل به مثابه‌ منبعی اقتصادی و گردشگری به شمار می‌رود.

در استان آذربایجان شرقی و در منطقه‌ای به مرکزیت شهرستان اهر، یکی از نواحی رویشی سه گانه ایران به نام "ارسباران" وجود دارد. جنگلهای این ناحیه با وجود برخی شباهتها با جنگلهای خزری، به دلیل تفاوتهای آب و هوایی و گیاهی، ویژگی خاصی دارند و به همین دلیل در برنامه "انسان و زیست کره" یونسکو، این منطقه را در سال ۱۳۵۵ ذخیره گاه زیست کره معرفی شده است.

ارسباران منطقه وسيعي است كه داراي 900 هزار هكتار وسعت بوده و از دو بخش ارسباران شمالي و جنوبي تشكيل مي‌شود. جنگلهاي ارسباران توسط يونسكو(سازمان علمي فرهنگي ملل متحد) به عنوان منطقه‌اي حفاظتي و ذخيره‌گاه "بيوسفر"(ژنتيكي) در كره زمين مطرح شده است.

این جنگلها كه در ارتفاعات رشته كوه قره داغ در شرایط اكولوژیكی خاص بوجود آمده‌اند، سبب تشكیل جوامع متنوع حیاتی، تركیب گونه‌ای و فلور نسبتا غنی شده است.

اين جنگل ها به دليل قرار گرفتن در محل تلاقي رشته کوه‌هاي البرز و زاگرس برخي ميزبان برخي گونه‌هاي زاگرسي نيز هستند. منطقه جنگلی ارسباران در گذشته نه چندان دور دارای وسعت زیاد بوده و به علت قطع یکسره جنگل برای تامین ذغال وسعت زیادی از این جنگل از بین رفته است، طی آخرین اطلاع وسعت جنگل ارسباران 164 هزار هکتار بوده که از این وسعت 148 هزار هکتار از آن به عنوان جنگل حمایتی و حفاظتی است.

ارسباران که در گذشته‌ای نه چندان دور به محدوده وسیعی از کناره رود ارس حد فاصل جلفا تا مغان و بلندی‌های سبلان، بزقوش و سهند اطلاق می‌شد، اکنون به دلایل متعدد از قبیل تخریب عرصه‌های منحصر به فرد جنگلی به مرزهای شهرستانهای کلیبر و اهر محدود می‌شود. این منطقه حفاظت شده در شمال غربی آذربایجان شرقی میان سه رودخانه مهم "ارس" در شمال، "ایلگنه چای" در غرب و "کلیبرچای" در شرق واقع شده و از جنوب به ارتفاعات "سایگرام" متصل است.

اکوسیستم جنگلهای ارسباران

اکوسیستم این جنگل دارای ویژگیهای منحصر به فردی است که مجموعه‌ای از عناصر هیرکانی و قفقازی و خصوصیات دیگر مناطق گیاهی کشور را در خود جای داده است. افزون بر تنوع عظیم گیاهی، عمده‌ترین گونه‌های پستانداران و پرندگان حمایت شده کمیاب را در چتر حمایت خود دارد. توده‌های کوهستانی آرارات در مناطق شمالی آذربایجان شرقی، نفوذ گسترد‌ه‌ای داشته و قوچ و میش از شاخص‌ترین حیوانات این مجموعه است.

در این میان زیستگاه‌های ییلاقی و قشلاقی تپه ماهوری "کیامکی"، ییلاق "قره چی" و مناطق صخره‌ای و صعب‌العبور "کنتال" مأمن طبیعی انواع گونه‌های جانوری مانند: کل، بز وحشی، پلنگ و سیاه گوش است. قسمتهای میانی که به فلات مرکزی ایران می‌پیوندد، آهو و میش مرغ از گونه‌های خاص این تیپ به شمار رفته و گونه آهو در دشت "ساری یاز" و میش مرغ نیز در منطقه "قره قشلاق" قابل مشاهده هستند.

جنگلهای ارسباران با برخورداری از جلوه‌های طبیعی متنوعی ازصخره‌ها، جنگلها، مراتع، رودخانه‌ها و کشتزارها، انواع زیستگاههای منحصر به فرد کشور شامل "آنزا"، "کلن"، "پیر دره سی"، "قارونلار"، "قلعه دره سی وینق"، "شاه اتران" و "وایقان" را در خود جای داده است.

تنوع زیستی ارسباران

معیار تنوع زیستی در ارتباط با حفظ و مدیریت تنوع زیستی در اکوسیستم‌های جنگلی است. به طوری که باید تنوع زیستی در سطح تنوع گونه‌ای، تنوع ژنی و تنوع اکوسیستم‌ها حفظ شوند. بر طبق این معیار حتی باید اکوسیستم‌های حساس هم در مناطق حفاظت شده مورد حمایت و نگهداری قرار گیرند تا میزان تنوع زیستی در سطح به میزان بالاتری حفظ و بتوان در شرایط فعلی یا آینده از ارزشهای تنوع زیستی استفاده به عمل آورد.

میزان تنوع زیستی حیات نیز به نحو چشمگیری در مناطق جنگلی نسبت به دیگر مناطق غنی‌تر است، اما به رغم وجود چنین سرمایه‌ای، قراین بیانگر آن است که این منابع سودآور واقعا مورد تهدید بشریت قرار گرفته است. در این میان منطقه حفاظت شده ارسباران از نظر تنوع گونه‌ای جانوری در سطح جهان کم نظیر است. تاکنون ۲۱۵ گونه پرنده، ۲۹ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۱۷ گونه ماهی در مناطق مختلف ارسباران شناخته شده و برخی دیگر از گونه‌های جانوری در این جنگلها به دلایل مختلف ناشناخته مانده است.

این منطقه همچنین، زیستگاه پستاندارانی دیگر همچون گراز، خرس قهوه‌ای، قره قولاغ، گربه جنگلی، سمور سنگی، خرگوش، شغال، روباه معمولی، تشی، خارپشت اروپایی و... از دوزیستان تریتون تاجدار و انواع قورباغه‌ها و... از ماهی‌های ساکن رودهای این منطقه انواع متنوع زردک، سیاه ماهی، کپور نقره‌ای، گامبوزیا، اسبله، سوف و انواع سگ ماهی جویباری و.... از خزندگان معروف نیز مار قیطانی، مارمولک چشم ماری، لاسترمای دشتی پشت مشبک و غیره در این زیستگاه زیبا زندگی می‌کنند.

از گونه‌های پرندگان بومی ارسباران می‌توان به "خروس سیاه قفقازی"، کبک، دراج و قرقاول و انواع پرندگان شکاری و تعداد بی‌شماری پرندگان آبزی و خشکی اشاره کرد. در سالهای اخیر اجرای مطالعات درباره احیای نسل "مارال"، گوزن منقرض شده در این منطقه یکی از کارهای انجام شده از سوی سازمان حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی در فضایی به وسعت ۷ هکتار از اراضی مرکز تحقیقاتی آینالو است.

پوشش گیاهی منطقه حفاظت شده ارسباران از جلوه‌های طبیعی آن است که متناسب با تغییر فصول سال، زیبایی خاصی به طبیعت منطقه می‌دهد.

درختان این جنگل پهن برگ و مخلوط به چیزی بین حالت نم پسند جنگلهای شمال و نیمه خشکی پسند استپها و جنگلهای زاگرس است. نمونه درختان آن کرب، داغداغان، زبان گنجشک، اوری، سماق، بلوط، گیلاس وحشی، افراه و غیره است.

ناحیه جنگلی ارسباران با داشتن 8 درصد از سطح کل کشور بیش از 10 درصد گونه‌های گیاهی را داراست.

گیاهان و درختان دارویی منطقه ارسباران

دامنه‌ها و دره‌های سرسبز آمیخته از درختان، درختچه‌ها، گلهای رنگارنگ، چمنزارها، چشمه‌سارها و نهرها همراه با آبشارهای مرتفع و دیدنی با حیات وحش منحصر به فرد خود ترکیبی بی‌نظیر و بی‌همتا از ذخیره‌گاههای بیوسفر جهان بوجود آورده است.

به طوری كه طبق مطالعات انجام شده، تا كنون بیش از 1344 گونه گیاهی در منطقه شناسایی شده است كه به 493 جنس و 97 تیره تعلق دارند.

از این تعداد، 80 گونه از آنها جنگلی بوده و 40 تا جزو گونه‌های مهم دارویی است. برخی از گونه‌ها از لحاظ تنوع ژنتیكی، اسانس و تركیب موجود، منحصر به فرد است. از جمله گونه‌های مهم دارویی كه مصرف سنتی و رایج در منطقه دارد، می‌توان سرخدار، قره‌قات، زالزالك، آردوج و ارس را نام برد.

کارشناسان این حوزه، جنگلهاي ارسباران را به دليل داشتن گونه‌های متنوع گياهي و جنگلي را در زمره يكي از مناطق با ارزش ژنتيكي جهان شناخته و به جهت برخي ويژگيهاي خاص يك منطقه رويشي مستقل، با نام منطقه جنگلي ارسباران معرفي كرده‌اند كه يكي از مناطق پنج‌گانه رويشي ايران محسوب مي‌شود.

جنگلهاي ارسباران از نظر جغرافيايي به اتفاق جنگلهاي خزري در زمره منطقه جنگلهاي هيركاني قرار مي‌گيرد و شباهت زيادي به جنگلهاي خزري و جنگلهاي كناره درياي سياه دارد، با اين تفاوت كه به جاي درختان راش و توسكاي جنگلهاي شمال كشور و درختان كاج حاشيه درياي سياه، درختان بلوط و ممرز در جنگلهاي ارسباران روييده است.

از جمله گونه‌های گیاهی مهم منطقه می‌توان آوری، ممرز، گردو، چنار، كیكم، عاق، زرشك، گیلاس، آلبالو، سرخدار، هفت كول، ارسل، زغال اخته، آلوچه، انار وحشی، زالزالك و ... انواع نعنا عیان، پامچال، آلاله و گراس‌ها را برشمرد. گونه‌های مهم جانوری منطقه عبارتند از:بز، پازن، قوچ، میش، گراز، خرس قهوه‌ای، گرگ، سیاگوش، روباه، خرگوش، پلنگ، كبك، قرقاول ارسبارانی، هما، انواع شكاری‌ها، یله مار، تیرك مار، گرز، مار و... .اما مهم‌ترین و كم‌یاب‌ترین گونه جانوری شناخته شده ارسباران نوعی پرنده نادر به نام "سیاه خروس قفقازی" است كه این منطقه یكی از معدود زیستگاه‌های آن به‌حساب می‌آید.

قرقاول ارسبارانی و مارال دو گونه دیگر در معرض خطر انقراض این منطقه هستند كه نسل در خطر آنها با برنامه‌های حفاظتی احیاء و جمعیت آنها در حال حاضر آمار مطلوبی دارد.

احياي نسل زيباترين حيوان جنگلهاي ارسباران

به دنبال موفقيت طرح احياي نسل گوزن مارال در آذربايجان شرقي، زيباترين حيوان جنگلهاي ارسباران به زادگاه خود بازگشت. نسل "مارال" يا همان گوزن قرمز به همراه نوع ديگري از گوزن اين منطقه به نام "شوكا" سالها پيش در جنگلهاي ارسباران منقرض شده بود.

طبق گزارشات رسمي موجود، آخرين نمونه از گوزن مارال حدود ۶۰ سال قبل در جنگلهاي ارسباران ديده شد، اما از آن سال ديگر اثري از مارال برجاي نماند.

با اين اوصاف اداره كل حفاظت محيط زيست آذربايجان شرقي با اجراي برنامه‌اي ويژه و بلند مدت، روياي احياي زيباترين حيوان ارسباران را به واقعيت تبديل كرد. در حال حاضر ۲۶ راس از مارال‌هاي احياي نسل شده در آذربايجان شرقي در جنگلهاي ارسباران رها شده‌اند.

مارالهاي رها شده، ۱۱ راس ماده و ۱۵ راس نر بوده كه با بررسي‌هاي ژنتيكي بهترين مارالهاي احياي نسل شده ازنظر توان ادامه زندگي هستند.

سازمان جهاني يونسكو در سال 1978 منطقه حفاظت شده ارسباران را به عنوان ذخيره‌گاه زيست كره در فهرست مناطق باارزش طبيعي جهان ثبت كرد. اين منطقه هم اكنون يكي از 9 ذخيره‌گاه(حوضچه ژنتيكي) با ارزش زيست كره كشور به شمار مي‌آيد.

منطقه حفاظت شده ارسباران هم اكنون به وسيله 9 پاسگاه سرمحيط باني و محيط باني مديريت و نظارت مي‌شود.

سخن آخر

امروزه طبیعت‌گردی در میان گونه‌های مختلف گردشگری از جایگاه ویژه و رشد قابل توجهی برخوردار است و در بیست ساله اخیر شاهد گسترش سریع فعالیت‌های طبیعت‌گردی در سراسر جهان بوده‌ایم و انتظار می‌رود بر شدت این گسترش نیز افزوده شود.

به لحاظ تأثیر بالقوه زیادی که طبیعت‌گردی در زمینه محافظت از محیط طبیعی و در اقتصاد بسیاری از کشورها دارد، طبق برآورد سازمان جهانی کشاورزی، رشد طبیعت‌گردی در دهه حاضر ۱۰ تا ۳۰ درصد خواهد بود. در وضع موجود شمار طبیعت‌گردان ۷ درصد کل مسافران جهان است که پیش‌بینی می‌شود در دهه آینده به ۲۰ درصد برسد. بنابراین طبیعت‌گردی از آینده‌ای پررونق و درخشان برخوردار است که موجب مزایایی فراوانی برای جهانیان خواهد شد.

در این خصوص طبيعت استان آذربايجان شرقي نيز به دليل داشتن جاذبه‌هاي طبيعي بسيار زيبا از قطبهاي مهم اكوتوريسم كشور بوده که در این میان می‌توان به جنگلهاي ارسباران با طبيعت بكر، آب و هواي بسيار دل انگيز، آثار تاريخي منحصر به فرد و رودهاي روان این منطقه اشاره كرد که براي هر گردشگري مي‌تواند خاطراتي زيبا، صفاي خاطر، آرامش جسمي و روحي بسياري را فراهم كند.

گزارش از: کاظم‌زاده، خبرنگار ايسنا، منطقه آذربايجان شرقي

انتهاي پیام