اشاره:
آن چه كه در پي مي‌آيد، ويرايش نخست اولين بخش از مقاله‌ي « آشنايي با مفاهيم پولي و بانكي» ؛ از مجموعه‌ي متون آشنايي با «مفاهيم علم اقتصاد» است ، كه به توضيح درباره‌ي مفاهيم پايه و اوليه‌ي اقتصاد پول و بانكداري مي‌پردازد.
سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي و فني در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و اظهار اميدواري مي‌كند تحقق اين هدف، ضمن مستند سازي تاريخ فرآيند سياست‌گذاري عمومي و افزايش نظارت عمومي بر اين فرآيند، موجب طرح ديد‌گاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت آن در حوزه‌هاي مختلف شود.
سرويس مسائل راهبردي  ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت (rahbord.isna@gmail.com) مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در ارائه‌ي عناوين جديد مقالات و يا تكميل يا ويرايش مقالات منتشرشده، اعلام مي‌كند.

واژگان:
سپرده‌هاي ديداري(DD):
انواع سپرده‌هاي جاري كه با صدور چك براي افراد قابل برداشت است.

سپرده‌هاي غير ديداري(T):
يا همان شبه پول انواع سپرده‌هاي قرض‌الحسنه، پس‌انداز مسكن و سپرده‌هاي مدت‌دار يك تا چند ساله را شامل مي‌شوند.

سپرده قانوني(RR):
بانک‌ها موظفند همواره نسبتي از بدهي‌هاي ايجاد شده و بطور اخص سپرده‌هاي اشخاص نزد خود را در بانک مرکزي نگهداري کنند. نسبت سپرده قانوني از جمله ابزارهاي سياست پولي بانک مرکزي مي‌باشد. بانک مرکزي از طريق افزايش نسبت سپرده قانوني حجم تسهيلات اعطايي بانكها را منقبض و از طريق کاهش آن، اعتبارات بانكها را منبسط مي‌نمايد.

سپرده اضافي(ER):
هدف از افتتاح حساب سپرده ويژه بانك‌ها نزد بانك مركزي، اعمال سياستهاي پولي مناسب جهت كنترل و مهار نقدينگي از طريق جذب منابع مازاد بانك‌ها است. لازم به ذكر است بانك مركزي به سپرده ويژه بانك‌ها نزد خود براساس ضوابط خاصي سود نيز پرداخت مي‌كند.


مقدمه:
امروزه پول و بانكداري از جمله مهمترين موضوعات اقتصادي در دنيا است. اهميت مطالعه پول و بانك در اقتصاد را دو نكته روشن مي‌كند. اولاً پول و بانكداري با توجه به ارتباط نزديكي كه با تغييرات حجم پول، تورم، بيكاري و تحولات اقتصادي دارد، داراي اهميت است. ثانياً از آنجايي كه در رابطه با موضوعات مختلف اقتصادي، جواب مطلق و مشخصي در بين كارشناسان و متخصصين اقتصادي وجود ندارد، اين تنوع و جدال بين كارشناسان در رابطه با مسايل اقتصادي را مي‌توان در تحولاتي كه هر روز در پول و بانكداري حاصل مي‌شود، جستجو نمود. چراكه هر روز موسسات پولي و مقررات جديدي به منظور پاسخگويي به مسايل و مشكلات پديد مي‌آيد.

تعريف پول
در تعريف ابتدايي، پول وسيله، قطعه يا شيء است كه انسان‌ها براي تبادل خواسته‌ها، خدمات، كالاها و نيازهاي خود مورد استفاده قرار مي‌دهند. در تعريف ديگر، پول عبارت است از آن چيزي كه در داد و ستد و مبادله مورد قبول عموم افراد جامعه باشد . معمولاً بجز اسكناس و مسكوك و سپرده‌هاي ديداري( كه بصورت چك قابل انتقال است)، ساير انواع دارائي‌ها را نمي‌توان پول ناميد.
در تبديل پول به دارائي‌هاي ديگر با دو نوع دارائي مواجه مي‌شويم:
1- دارائي‌هايي كه به آساني قابل نقد شدن هستند و به سهولت و سرعت مي‌توان آنها را به پول نقد تبديل نمود. نقد شونده‌ترين دارائي‌ها عبارتند از : سپرده‌هاي غير ديداري يا همان شبه پول.
2- دارائي‌هايي كه به سهولت قابل تبديل به پول نقد نيستند؛ براي نمونه: زمين و ساختمان.

وظايف سنتي پول
معمولاً سه وظيفه سنتي براي پول ذكر شده كه عبارتند از:
1- وسيله مبادله، 2- واحد شمارش يا سنجش و 3- ذخيره ارزش يا ثروت.

انواع پول
1- پول نقد؛ شامل اسكناس و مسكوك.
2- پول بانكي؛ شامل وجوه و اعتبارات بانكي در بانك‌هاي تجاري.
3- پول الكترونيك؛ شامل كارت‌هاي اعتباري.

شبه پول
شبه پول نزديك‌ترين جانشين براي پول است. يكي از مهمترين خصوصيات شبه پول، ضد تورمي بودن آن در كوتاه‌مدت است چرا كه دارندگان اين دارائي لااقل براي مدتي از هزينه و خرج كردن آن، منصرف شده‌اند.

حجم پول
در يك تعريف رايج، حجم پول( M1) برابر است با مجموع اسكناس و مسكوكات در دست مردم( CU) و سپرده‌هاي ديداري (DD ) .
M1= CU + DD

نقدينگي
تعريف ديگري كه براي پول ذكر مي‌شود، تعريف گسترده پول يا حجم نقدينگي است . نقدينگي (M2) برابر است با مجموع حجم پول (M1) و شبه پول(T).
M2 = M1 + T

سرعت گردش پول
منظور از سرعت گردش پول تعداد دفعاتي است كه به وسيله يك واحد پولي در زمان محدود و مشخص، اعمال گوناگون انجام مي‌گيرد. مثلاً اگر گردش يك اسكناس 1000ريالي در طول سال 2 بار باشد، قدرت خريد اين اسكناس معادل 2000 ريال در سال است و اگر اين گردش 5 بار باشد ، قدرت خريد آن 5000 ريال است. بنابراين افزايش و كاهش سرعت گردش پول دقيقاً همان نقش افزايش و كاهش پول در جريان را ايفا مي‌كند.

پايه پولي
نخستين گام در ساختن هر الگوي عرضه پول، آشنايي با مفهوم پايه پولي و يا پول پرقدرت است.
پايه پولي عبارت است از :
1-  صورت بدهي مقامات بانكي (بانك مركزي) به بخش‌هاي خصوصي (اسكناس و مسكوك در دست مردم)
2-  صورت بدهي بانك مركزي به بانك‌ها؛ شامل: اسكناس و مسكوك نزد بانك‌ها، سپرده‌هاي قانوني و سپرده‌هاي اضافي بانك‌ها نزد بانك مركزي.
همچنين مي‌توان پايه پولي را بصورت حاصل جمع دارايي‌هاي خارجي و داخلي بانك مركزي بيان كرد.
تغييرات پايه پولي در اقتصاد را مي‌توان تابعي از تغييرات دارايي‌هاي مالي بانك مركزي به شمار آورد. بانك مركزي در كشورها وظيفه انتشار اسكناس را به عهده دارد. اين بانك از ذخاير ارزي (ذخايري از ارزهاي معتبر دنيا مانند دلار و پوند)، ذخاير طلا، مطالبات از دولت و مطالبات از بانك‌ها به عنوان پشتوانه براي انتشار اسكناس استفاده مي‌كند. بدهي بانك مركزي نيز همان اسكناس و مسكوكات در دست مردم، ذخاير قانوني ، اضافي و احتياطي بانك‌هاي تجاري است.
بانك مركزي بايد به ازاي دارايي‌هاي خود اسكناس منتشر كند، ولي در برخي موارد مانند اعطاي اعتبار و وام به بانك‌هاي تجاري به جاي انتشار اسكناس و تحويل آن به بانك تجاري مي‌تواند به صورت دفتري حساب آن بانك را بستانكار كند و به وسيله آن حق اعطاي وام را به متقاضيان وام مي دهد. براساس مطالب فوق پايه پولي را مي‌توان در چارچوب ترازنامه بانك مركزي نشان داد كه عبارت است از؛
دارائي‌ها:
1-خالص دارايي‌هاي خارجي بانك مركزي؛ شامل : موجودي ارز و خالص مطالبات از خارج،
2- ذخاير طلا،
3-خالص مطالبات بانك مركزي از دولت؛ شامل: مطالبات از بخش دولتي، سپرده‌هاي بخش دولتي، حساب سرمايه بانك مركزي،اوراق قرضه دولتي،
4- مطالبات بانك مركزي از بانك‌هاي تجاري؛ شامل: وام‌ها و اعتبارات اعطايي به بانك‌هاي تجاري.
بدهي‌ها:
1- اسكناس و مسكوك در دست مردم،
2- اسكناس و مسكوك نزد بانك‌ها (نقدينگي در صندوق بانكها)
3- سپرده‌هاي ويژه بانكي نزد بانك مركزي(ذخاير اضافي بانكها)
4- سپرده‌هاي قانوني بانك‌ها نزد بانك مركزي (ذخاير قانوني بانكها).

مدلي براي مكانيسم خلق پول
هنگامي‌كه بانك مركزي با افزايش پايه پولي ( مثلا با انتشار اسكناس) يك ريال منتشر مي‌كند، بر اثر سپرده گذاري مردم در بانك‌هاي تجاري و اعطاي وام بانكي ، در واقع بيش از يك ريال پول ايجاد خواهد شد. بنابراين  براي خلق پول در يك اقتصاد مي‌توان ضريب تكاثري‌اي مطرح كرد كه بر اساس آن تغييرات پايه پولي منجر به تغيير حجم (عرضه) پول مي‌شود.
بانك مركزي با انتشار اسكناس و يا ايجاد پول از طرق ديگر، ابتدا سبب بوجود آمدن و به گردش افتادن مقداري پول مي‌شود. آنگاه مردم يا سپرده‌گذارن بخشي از پول جديد را به صورت اسكناس نزد خود نگهداري كرده و بقيه آن را به صورت سپرده بانكي نزد بانك‌هاي تجاري سپرده مي‌گذارند. پس به اين ترتيب به‌ازاي ايجاد هر پول جديدي  توسط بانك مركزي بخشي از آن به صورت سپرده‌هاي بانكي در اختيار بانك‌هاي تجاري قرار مي‌گيرد. بانك‌هاي تجاري نيز بخشي از سپرده‌هاي سپرده‌گذاران را به صورت ذخيره نگهداري كرده و بقيه آن را صرف اعطاي وام و اعتبار به وام‌گيرندگان مي‌نمايند ، اما اعطاي وام و اعتبار به معناي ايجاد يك پول جديد اعتباري است. زيرا علاوه بر آنكه حق برداشت براي سپرده‌گذار اصلي محفوظ است و حق استفاده از سپرده خود را دارد، براي وام گيرنده نيز از طريق اعتبار يك وسيله پرداخت و دادو ستد فراهم شده است كه منشا آن اعطاي اعتبار بانك‌هاي تجاري است. در واقع پول جديد اعتباري به وجود مي‌آيد.
در ادامه به بيان رياضي اين موضوع مي‌پردازيم:
CU= c_d.DD : طبق اين رابطه؛ كل اسكناس و مسكوكات نگهداري شده توسط مردم(CU) برابراست با نسبت اسكناس به سپرده (c_d) ضرب‌در كل سپرده‌هاي ديداري(DD).
RR= rr . DD : بنابر اين رابطه؛ كل ذخاير قانوني بانك‌ها نزد بانك مركزي (RR ) برابر است با نرخ ذخيره قانوني(rr) ضرب‌در كل سپرده‌هاي ديداري نزد بانكهاي تجاري.
ER= er . DD : اين رابطه نيز نشان‌دهنده آنست كه؛ كل ذخاير اضافي بانكها (ER) برابر است با نرخ ذخيره اضافي (er) ضرب‌در كل سپرده‌هاي ديداري مردم نزد بانك‌هاي تجاري.
بنابراين پايه پولي عبارت خواهد بود از " CU + RR + ER " 

ضريب فزاينده (تكاثري) پول
ضريبي است كه قدرت افزايش حجم پول را بر اساس فعاليت بانك‌هاي تجاري نشان مي‌دهد. به تعبير ديگر، نشانگر آن است كه در ازاي هر واحد پايه پولي، حجم پول چقدر تغيير مي‌كند.

عوامل موثر بر حجم پول
هر عاملي كه سبب افزايش پايه پولي شود،عرضه(حجم) پول را افزايش مي‌دهد. مقدار تغيير در عرضه پول برابر است با ضريب فزاينده (تكاثري) خلق پول ضرب‌در تغيير پايه پولي. بطور خلاصه مي‌توان گفت ، تغيير هريك از عوامل زير سبب تغيير حجم پول مي‌شود:

1- پايه پولي(H).
2- نسبت اسكناس به سپرده (c_d) .
3- نرخ ذخيره قانوني (rr) .
4- نرخ ذخيره اضافي (er).

تبيين اجزاي ضريب فزاينده (تكاثري) پول و تاثير آن بر حجم پول
1- نسبت اسكناس و مسكوك در دست مردم به سپرده‌هاي ديداري (c_d)،  نشانگر آن است كه مردم چه مقدار از معاملات خود را با اسكناس و چه مقدار ديگر را با پول تحريري (چك) انجام مي‌دهند. اگر مردم تصميم بگيرند بخش بيشتري از پول خود را بصورت اسكناس نگهداري كنند، در اينصورت بخش كمتري را به سپرده ديداري اختصاص داده و بانك‌ها منابع كمتري براي وام دادن و ايجاد تكاثري پول اعتباري خواهند داشت و به تبع آن، حجم پول كمتر خواهد شد.
2- نرخ ذخيره قانوني(rr)، چنانچه بانك مركزي نرخ ذخيره قانوني را افزايش دهد،بازاي يك مقدار مشخص سپرده ديداري نزد بانك‌هاي تجاري مقدار ذخيره قانوني بيشتري طلب مي‌كند،در اينصورت بخش كمتري از منابع بدست آمده از طريق اين سپرده‌ها قابل استفاده براي وام دادن است. به اين ترتيب ضريب تكاثر خلق پول و به تبع آن حجم پول كاهش مي يابد.  
3- نرخ ذخيره اضافي (er)، اگر بانك‌هاي تجاري به هر دليلي به‌ازاي يك مقدار سپرده ديداري مشخص ذخاير اضافي بيشتري نگهداري كنند، مقدار كمتري از منابع بدست آمده از طريق سپرده‌هاي ديداري را صرف اعطاي وام مي‌كنند و وام و اعتبار كمتري به وام‌گيرندگان مي‌پردازند. تغييرات نرخ ذخيره اضافي ناشي از عوامل ذيل است:

الف-نرخ بهره بازار(r)، به معني افزايش هزينه فرصت ذخاير اضافي و بيكار يا راكد بانك‌هاي تجاري است.
ب-نرخ تنزيل(r_d­­­­­­­­­­­­­­­)، يا نرخ بهره قرض دادن بانك مركزي به بانك‌هاي تجاري است كه در گذشته به آن نرخ تنزيل مجدد گفته مي‌شد.
ج-ريسك كمبود نقدينگي، شاخص ريسك و نگراني مواجه شدن بانك‌هاي تجاري با كمبود نقدينگي است.
بطور خلاصه مي‌توان گفت كاهش نرخ بهره بازار، افزايش نرخ تنزيل و افزايش ريسك كمبود نقدينگي، منجر به افزايش نرخ ذخاير اضافي مي‌شوند، كه سبب مي شود ضريب تكاثر خلق پول كاهش يافته و حجم پول كاهش ‌يابد.
عكس موارد فوق سبب افزايش ضريب تكاثر خلق پول و حجم پول مي‌شود. 

ادامه دارد...

منابع:
1- فرجي، يوسف، پول و ارز و بانكداري، ، 1377، نشر بازرگاني .
2- ماجدي، علي - گلريز، حسن، پول و بانك، 1368، مركز آموزش بانكداري .
3- تفضلي، فريدون، نظريه‌ها و سياست‌هاي اقتصادي، 1378، نشر ني.
4-رحماني، تيمور،اقتصاد كلان،1378،نشر برادران.
5- سايت بانك مركزي.

تدوين:احمد عبدالهي؛ كارشناس اقتصاد بازرگاني، دانشجوي كارشناسي ارشد مديريت بازرگاني